اثر ژنتیک و سوابق خانوادگی بر ناهنجاری‌های و مشکلات سلامت روان، سوال همیشگی بسیاری از مراجعان به کلینیک‌های مشاوره روان کودکان و نوجوانان است. به گفته بهترین روانشناسان نوجوان کشور، ژن درمانی در ایران هنوز یک رویکرد تجربی برای درمان اختلالات روانی است. بد نیست بدانید با وجود پژوهش‌های بسیار متعدد در مورد ارتباط بین ژنتیک بیماری‌های روانی، بسیاری از روانپزشکان به صورت تجربی بر اثر زمینه خانوادگی بر بروز این چالش‌ها پی برده بودند.
اما آیا می‌توان با ژن درمانی، بیماری های روان را درمان کرد؟ این سوالی است که ذهن محققان را در دهه‌های اخیر به خود مشغول کرده است.
در حال حاضر، آزمایش‌های بالینی ژن درمانی برای کاهش علائم و سرعت پیشرفت بیماری‌ها، و همچنین ترمیم ژن‌های معیوب تلاش می‌کنند. دستکاری ژنتیکی این قدرت را دارد که آثار بیماری روانی را با ایجاد تغییرات ژنتیکی به حداقل برساند یا درمان کند. با پیشرفت‌های اخیر [۱] در انتخاب ژن و کیفیت طراحی ناقل در درمان‌های هدفمند، ژن درمانی می‌تواند یک رویکرد موثر برای درمان تمام بیماری‌های عصبی و ژنتیکی باشد.
ریشه ژنتیکی بیماری‌های روانی چیست؟
فرآیند مولکولی ایجاد اختلالات عصبی و روانی ارتباط نزدیکی با اصلاح ساختارهای ژنتیکی به ارث رسیده یا ناشی از آسیب، مواد شیمیایی سمی و برخی بیماری‌های فعلی دارد. بیماری‌های روانی معمولا ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روانی هستند. منشا دقیق این بیماری‌ها هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است، اما مطالعات نشان می‌دهد که عوامل زیر نقش مهمی ایفا می‌کنند.
- عوامل ژنتیکی: ژن‌ها نقش مهمی در پیش‌بینی احتمال ابتلا به بسیاری از بیماری‌های روانی دارند. افرادی که سابقه بیماری روانی در خانواده خود دارند، بیشتر در معرض مشکلات سلامت روان هستند.
- عوامل محیطی: تجربیات زندگی مانند ضربه، استرس، سو استفاده یا از دست دادن عزیزان در تشدید یا فعال کردن استعدادهای ژنتیکی بیماری روانی نقش دارند.
- عوامل بیولوژیکی و شیمیایی: عدم تعادل در مواد شیمیایی مغز (مانند سروتونین و دوپامین) نیز می‌تواند منجر به بیماری‌های روانی شود. تغییرات ساختاری در مغز نیز ممکن است نقش داشته باشد.
انواع بیماری‌های روانی با زمینه ژنتیکی چه مواردی هستند؟
برخی از بیماری‌های روانی با قوی‌ترین پیوندهای ژنتیکی عبارتند از
اختلال دوقطبی
مطالعات نشان می‌دهد که این اختلال به‌شدت به عوامل ژنتیکی مرتبط است. اگر یکی از والدین به این بیماری مبتلا باشد، احتمال انتقال آن به فرزندان افزایش می‌یابد.
اسکیزوفرنی
این بیماری پایه ژنتیکی قوی نیز دارد و خطر ابتلا در افراد با سابقه خانوادگی بیشتر است.
اختلال افسردگی اساسی (ماژور)
اگرچه افسردگی می‌تواند ناشی از عوامل محیطی باشد، اما زمینه ژنتیکی هم می‌تواند نقش ایفا کند.
اختلالات اضطرابی
برخی از انواع اختلالات اضطرابی، به‌ویژه اختلال اضطراب اجتماعی و اختلال اضطراب عمومی ممکن است زمینه ژنتیکی داشته باشند.
آیا ژن خاصی مسئول بروز مشکلات روانی است؟
آزمایش‌های ژنتیکی برای تشخیص مستقیم ژن‌های مرتبط با بیماری‌های روانی هنوز به مرحله‌ای نرسیده‌اند که بتوان چنین تشخیصی را با دقت بالایی انجام داد. اگرچه مطالعات ژنومی نشان داده است که برخی از ژن‌ها با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های روانی مرتبط هستند. اما نمی‌توان به‌طور قطعی وجود یک ژن خاص را باعث بیماری روانی دانست.
علاوه بر این، بیماری‌های روانی معمولا نتیجه یک تعامل پیچیده بین ژن‌های متعدد و عوامل محیطی هستند. حتی اگر فردی دارای ژن‌های مستعد ابتلا به بیماری روانی باشد، این بدان معنا نیست که او حتما مبتلا خواهد شد. اگرچه عوامل ژنتیکی می‌توانند در بیماری‌های روانی نقش داشته باشند، اما هنوز تشخیص قطعی بر اساس ژن‌ها به‌تنهایی امکان‌پذیر نیست.
آیا تاکنون کسی موفق به درمان بیماری های روانی با ژن درمانی شده است؟
محققان دانشگاه ایالتی اوهایو آمریکا پیشگام روش ژن درمانی در بیماری‌های ژنتیکی هستند. روش آن‌ها در درمان کمبود اسیدآمینه دکربوکسیلاز معطر (AADC) – یک اختلال عصبی ارثی نادر – نویدبخش بوده است.
آن‌ها از یک ناقل ویروسی برای رساندن DNA بیان‌کننده AADC به مغز هفت کودک استفاده کردند. در عرض سه ماه، 6 نفر از این کودکان دیگر بحران چشمی را تجربه نکردند و پس از یک سال به کنترل طبیعی سر خود دست یافتند. مزایای اضافی این روش شامل بهبود الگوهای خواب و کاهش تحریک‌پذیری با پیشرفت در عملکرد حرکتی در طول زمان بود.
ژن درمانی و نظارت در زمان واقعی از طریق MRI می‌تواند چشم‌انداز درمان بیماری‌های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون را متحول کند. به‌طوری که شرکت‌های تحقیقاتی دیگر نیز در حال بررسی رویکردهای مشابه هستند. مثلا شرکت Lexeo Therapeutics روی معرفی ژن APOE2 برای کاهش خطر آلزایمر کار می‌کند. شرکت VectorY هم بر روی ارائه آنتی‌بادی‌های درمانی برای اسکلروز جانبی آمیوتروفیک و آلزایمر تمرکز دارد.
محققان ایالت اوهایو که از نتایج اولیه خود دلگرم شده‌اند، قصد دارند آزمایش‌های بالینی خود را برای سایر بیماری‌های ناتوان‌کننده گسترش دهند. کار آن‌ها پایه محکمی برای ژن درمانی بیماری های اعصاب و روان می‌گذارد.
ژن درمانی دقیقا چگونه عمل می‌کند؟
ژن‌ها بخش‌های کوچکی از DNA هستند که به سلول‌ها دستور می‌دهند تا پروتئین‌های خاصی را بسازند. ژن‌های جهش‌یافته باعث می‌شوند تا سلول‌های بدن شما پروتئین لازم را بیش از حد یا خیلی کم بسازند. حتی تغییرات کوچک نیز می‌تواند یک اثر دومینویی در سراسر بدن داشته باشد. همان‌طور که تغییرات کوچک در کدنویسی کامپیوتر می‌تواند کل برنامه را تحت تاثیر قرار دهد. ژن درمانی می‌تواند این مشکل را به شکل زیر برطرف کند.
- جایگزین کردن یک ژن از دست رفته یا شکسته‌شده با یک نسخه فعال
- خاموش کردن ژن‌های ناسالم
- افزودن ژن به سلول‌های ایمنی برای کمک به آن‌ها در هدف قرار دادن بهتر سلول‌های بیمار
- ناقلان ویروسی
دانشمندان به اندازه کافی برای ویرایش DNA افراد کنترل ندارند. در عوض، آن‌ها یک متحد شگفت‌انگیز را به خدمت می‌گیرند تا از طرف آن‌ها کار کند؛ ویروس‌ها! به‌طور معمول، یک ویروس وارد سلول‌ها می‌شود و DNA را تغییر می‌دهد تا نسخه‌های بیشتری از خود ایجاد کند. اما دانشمندان می‌توانند این برنامه‌ریزی را با برنامه‌های خودشان جایگزین کنند و ویروس را برای بهبودی به جای آسیب به کار بگیرند. این ناقلان امکانات مورد نیاز برای ایجاد بیماری را ندارند، بنابراین نمی‌توانند مانند یک ویروس معمولی فرد را بیمار کنند.
انواع ژن درمانی در حال حاضر
در حال حاضر دو نوع ژن درمانی وجود دارد.
- In vivo (داخل بدن): دانشمندان ویروس‌های ناقل و حامل ژن‌های جدید را مستقیما از طریق تزریق یا انفوزیون داخل وریدی (IV) وارد بدن فرد می‌کنند.
- Ex vivo (خارج از بدن): دانشمندان سلول‌ها را از بدن فرد استخراج کرده و آن‌ها را به ناقل معرفی می‌کنند. سپس، سلول‌های تغییریافته به بدن فرد بازگردانده می‌شوند، به این امید که در آنجا تکثیر شوند.
ریسک‌های ژن درمانی چیستند؟
برخی از افرادی که به ژن درمانی فکر می‌کنند ممکن است از قرار دادن ویروس در بدن خود احساس ناراحتی کنند. البته به‌خاطر داشته باشید که ژن درمانی قبل از تایید تحت آزمایش‌های گسترده قرار می‌گیرد. ویروس‌های موجود در ژن‌درمانی نیز ثابت هستند، بنابراین نمی‌توانند همانند بسیاری از واکسن‌ها تکثیر شوند. گفته می‌شود، ژن درمانی ممکن است خطرات زیر را به همراه داشته باشد.
- پاسخ ایمنی: سیستم ایمنی بدن ممکن است ناقلان ویروسی را به عنوان یک تهدید مهاجم اشتباه بگیرد.
- ویرایش خارج از هدف: این خطر وجود دارد که ناقل ویروسی بسته ژنتیکی خود را در قسمت اشتباهی از DNA وارد کند و اساسا یک جهش جدید را به وجود آورد.
- اثرات بلندمدت ناشناخته: از آنجایی که ژن درمانی یک روش بسیار جدید است، دانشمندان هنوز نمی‌دانند که در درازمدت چگونه بر بدن تاثیر می‌گذارد.
با وجود این مسائل، متخصصان عموما معتقدند که هزینه ژن درمانی مزایای بیشتری نسبت به خطرات بالقوه دارد. زیرا بیشتر بیماری‌هایی که با ژن درمانی درمان می‌شوند، تهدیدکننده زندگی هستند. بنابراین خطرات عدم درمان آن‌ها اغلب بیشتر از خطرات عوارض جانبی ژن درمانی خواهد بود.
نگرانی‌های اخلاقی ژن درمانی
ژن درمانی با مهندسی ژنتیک متفاوت است، در مهندسی ژنتیک DNA سالم فرد به‌منظور تقویت صفات خاص تغییر می‌یابد. مهندسی ژنتیک به‌طور بالقوه می‌تواند خطر ابتلا به برخی بیماری‌ها را در کودکان کاهش دهد یا مثلا رنگ چشم‌های آن‌ها را عوض کند. اما این کار از نظر اخلاقی بسیار بحث‌برانگیز است، زیرا شباهت بسیار نزدیکی به اصلاح نژادی دارد.