چگونه باید عقیقه کرد؟ دستور دقیق اجرای عقیقه بدون اشتباه

عقیقه در سنت اسلامی، قربانی‌ای است که به شکرانه تولد فرزند انجام می‌شود و هم جنبه عبادی دارد، هم جنبه نمادین برای دفع بلا از کودک و پیوند بیشتر خانواده و نیازمندان. این عمل در روایات برای پسر و دختر توصیه شده و در بسیاری از منابع فقهی به عنوان سنت مؤکد از آن یاد می‌شود.

در این مقاله از بخش سبک زندگی ماگرتا، به زبان ساده توضیح می‌دهیم عقیقه چیست، چه زمانی بهتر است انجام شود، چه حیوانی مناسب است و مرحله‌به‌مرحله چگونه باید عقیقه را انجام داد. در عین حال، چون جزئیات فقهی ممکن است بین مراجع و مذاهب مختلف تفاوت داشته باشد، در موارد اختلافی حتماً باید طبق فتوای مرجع تقلید یا عالم محل خود عمل کنید.

عقیقه چیست و چه جایگاهی در دین دارد

عقیقه قربانی کردن حیوان برای نوزاد (پسر یا دختر) است که با نیت قربت به خدا و شکر نعمت فرزند انجام می‌شود. در روایات آمده است که هر نوزاد در گرو عقیقه خود است؛ یعنی اگر برای او عقیقه نشود، ممکن است از آثار معنوی آن محروم بماند و در معرض برخی بلاها قرار گیرد. این تعبیر، اهمیت معنوی این عمل را نشان می‌دهد، هرچند عقیقه در بسیاری از فتاوا در حد مستحب مؤکد و نه واجب معرفی شده است.

در دیدگاه مشهور فقهی، عقیقه کردن برای کسی که توان مالی دارد از مستحبات مؤکد است و مخصوص دوره نوزادی نیست؛ اگر در کودکی انجام نشد، بعد از آن نیز مستحب باقی می‌ماند و حتی اگر تا پایان عمر هم انجام نشود، انجام عقیقه بعد از وفات آن شخص نیز مستحب دانسته شده است.

زمان مناسب برای انجام عقیقه

بهترین زمان برای عقیقه، روز هفتم بعد از تولد نوزاد دانسته شده است. در بسیاری از روایات و فتاوا توصیه شده که سه کار در روز هفتم انجام شود: عقیقه، نام‌گذاری کودک و تراشیدن موی سر نوزاد (برای پسر). این هم‌زمانی نوعی پیوند نمادین میان هویت، پاک‌سازی و شکر نعمت فرزند ایجاد می‌کند.

با این حال اگر روز هفتم ممکن نشد، اصل مستحب بودن عقیقه از بین نمی‌رود. بعضی منابع برای کسانی که نمی‌توانند در روز هفتم عمل کنند، روز چهاردهم یا بیست‌و‌یکم را نیز مطرح کرده‌اند، و در فتاوای شیعه تأکید شده که اگر عقیقه تا زمان بلوغ انجام نشود، خودِ شخص تا آخر عمر می‌تواند برای خودش عقیقه کند و حتی بعد از مرگ او نیز دیگران می‌توانند این کار را انجام دهند.

نوع حیوان مناسب برای عقیقه

در احکام عقیقه، نوع حیوان تا حد زیادی شبیه احکام قربانی (قربانی عید) در نظر گرفته می‌شود. مشهور این است که حیوان باید از چهارپایان اهلی باشد؛ مانند گوسفند، بز، گاو یا شتر. در بسیاری از منابع، برای سهولت و سنت بودن، گوسفند یا بز بیشتر توصیه شده و در برخی دیدگاه‌ها تصریح شده که حیوانات دیگری مانند مرغ و پرندگان جای حیوان عقیقه را نمی‌گیرند.

شرایط حیوان نیز مهم است؛ باید سالم، بدون نقص آشکار، لنگی شدید، شکستگی واضح شاخ یا نقص جدی در چشم باشد. همچنین سن حیوان باید به حدی باشد که در قربانی هم پذیرفته می‌شود؛ مثلاً برای گوسفند سن حدود شش ماه به بالا، برای بز حدود یک سال، برای گاو حدود دو سال و برای شتر چند سالگی در نظر گرفته می‌شود. هرچه حیوان سالم‌تر و بهتر باشد، عمل عقیقه شایسته‌تر است.

در مورد تعداد حیوان نیز در بسیاری از متون فقهی اهل سنت و بخشی از منابع دیگر آمده است که برای پسر دو گوسفند و برای دختر یک گوسفند سنت است، در حالی که در برخی فتاوای شیعه بر یک حیوان برای هر کودک (پسر یا دختر) تأکید شده و تفاوت را بیشتر در نر یا ماده بودن حیوان دانسته‌اند، نه در تعداد. در چنین مواردی، مراجعه به فتوای مرجع، تکلیف را روشن می‌کند.

حیوان عقیقه باید از گوسفند، بز، گاو یا شتر باشد. حیواناتی مانند مرغ، خروس یا بوقلمون برای عقیقه کافی نیستند. در جدول زیر ویژگی‌های پیشنهادی برای حیوان آمده است:

مستحب است برای پسر، حیوان نر و برای دختر، حیوان ماده ذبح شود، اما اگر این رعایت نشود، عقیقه صحیح است.

نیت و آمادگی پیش از ذبح عقیقه

پیش از هر چیز، نیت قلبی مهم است؛ یعنی ذبح حیوان با قصد قربت به خدا و به نیت عقیقه برای کودک انجام شود. لازم نیست نیت را با لحن خاصی به زبان آورد، اما اگر کسی دوست دارد می‌تواند در هنگام ذبح بگوید: «این عقیقه است برای فلان فرزند» و نام کودک را ببرد. مهم این است که کار در ذهن و قلب، به عنوان عمل عبادی و شکرگزاری انجام شود، نه صرفاً یک ذبح معمولی.

بهتر است حیوان کمی قبل از روز هفتم یا همان روز تهیه شود و در این مدت، با آن درست رفتار شود، از گرسنگی و تشنگی نجات داده شود و در شرایط مناسب نگهداری شود. ذابح باید فردی مسلمان، آگاه به احکام ذبح و توانمند در انجام صحیح آن باشد تا هم از نظر شرعی و هم از نظر اخلاقی، عمل به بهترین شکل انجام شود.

«بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ اللَّهُمَّ عَقیٖقَةٌ عَنْ فُلَانٍ (نام فرزند را جایگزین کنید) لَحْمُهَا بِلَحْمِهِ وَدَمُهَا بِدَمِهِ وَعَظْمُهَا بِعَظْمِهِ؛ اللَّهُمَّ اجْعَلْها وِقَاءً لآِلِ مُحَمَّدٍ (صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وآلِه)»

به جای “فلان”، نام فرزند را ببرید.

شیوه ذبح عقیقه

نحوه ذبح عقیقه از نظر اصول، مشابه ذبح شرعی سایر حیوانات است. حیوان باید در جهت قبله خوابانده شود، نام خدا هنگام ذبح برده شود و رگ‌های اصلی گردن طبق احکام شرعی قطع گردد تا خون به‌خوبی خارج شود. استفاده از چاقوی تیز، آرامش دادن به حیوان و پرهیز از آزار و اذیت، از آداب اخلاقی ذبح است که در روایات فراوان به آن توصیه شده است.

در برخی سنت‌ها توصیه شده است که هنگام عقیقه، نام کودک برده شود و برای سلامت، عاقبت‌به‌خیری و توفیق او دعا شود. همچنین در بسیاری از منابع، مستحب دانسته شده که همراه عقیقه، موی سر نوزاد (به‌ویژه برای پسر) تراشیده شود و معادل وزن مو در نقره یا ارزش آن صدقه داده شود؛ این کار نمادی از پاک‌سازی و گره زدن نعمت فرزند با کمک به نیازمندان است.

ذبح: ذبح باید مطابق با اصول شرعی (رو به قبله، با تیزی و ذکر نام خدا) انجام شود. می‌توانید خودتان این کار را انجام دهید یا به شخص دیگری (مانند قصاب) واگذار کنید، به شرطی که نیت شما عقیقه باشد.

تقسیم گوشت:
گوشت عقیقه را می‌توان خام یا پخته میان دیگران توزیع کرد.
مستحب است گوشت را پخته کرده و به گروهی از مؤمنان (بهتر است حداقل ده نفر یا بیشتر) اطعام نمایید تا برای نوزاد دعا کنند.
مستحب است یک‌چهارم گوشت (شامل ران و پای حیوان) به قابله (ماما) داده شود.

پخت و تقسیم گوشت عقیقه

در مورد نحوه استفاده از گوشت عقیقه، چند روش در منابع دینی ذکر شده است. اصل کلی این است که گوشت در حد امکان، به صورت گسترده میان مؤمنان، خویشاوندان، همسایگان و به‌ویژه نیازمندان توزیع شود تا هم شادی تولد فرزند به دیگران برسد، هم معنای «شکر نعمت» به شکل عملی محقق شود.

در بعضی سفارش‌ها آمده که بهتر است گوشت عقیقه پخته و به صورت غذا میان مردم تقسیم شود، چون اطعام دیگران ارزش معنوی ویژه‌ای دارد. در برخی دیگر، تقسیم گوشت خام هم کافی دانسته شده و تأکید شده که مهم، رسیدن بهره به نیازمندان و بستگان است. همچنین در برخی منابع شیعی، مستحب دانسته شده سهمی از گوشت (مثلاً ران یا یک‌چهارم) به قابله یا کسی که هنگام تولد به مادر و نوزاد کمک کرده داده شود، و اگر قابله‌ای در کار نبوده یا در دسترس نیست، این سهم به مادر داده شود تا آن را صدقه دهد.

در مورد خوردن گوشت عقیقه توسط پدر و مادر، میان فتاوا اختلاف دیده می‌شود؛ برخی آن را جایز و بدون اشکال می‌دانند، برخی آن را مکروه دانسته‌اند، به‌خصوص برای مادر و کسانی که زیر خرج پدر هستند. در عمل، هر خانواده باید طبق فتوای مرجع خود رفتار کند؛ اما آنچه تقریباً در همه دیدگاه‌ها مشترک است، این است که صدقه دادن پول به تنهایی، جای عقیقه را نمی‌گیرد و اصل قربانی کردن حیوان، موضوع اصلی این سنت است.

مکروهات و نکات مهم

خوردن گوشت عقیقه: مکروه است که پدر، مادر و سایر افراد تحت تکفل پدر (مانند خواهر و برادر نوزاد) از گوشت عقیقه بخورند. این کراهت برای مادر بیشتر است. البته خوردن آن برای پدربزرگ و مادربزرگ (در صورتی که تحت تکفل پدر نباشند) اشکالی ندارد.

شکستن استخوان‌ها: مستحب است هنگام تکه‌تکه کردن گوشت، استخوان‌ها نشکنند و از مفاصل جدا شوند، هرچند شکستن آن اشکالی ندارد.

دفن استخوان‌ها: دفن کردن استخوان‌های عقیقه استحباب ثابت‌شده‌ای ندارد.

استفاده از پوست و سر: پوست و سر و سایر اجزای حیوان ملک شماست و می‌توانید هر تصرفی در آن بکنید، مثلاً می‌توانید آن‌ها را به عنوان دستمزد به ذابح بدهید یا صدقه بدهید.

عقیقه مشترک: یک حیوان را نمی‌توان برای عقیقه چند نفر به صورت مشترک ذبح کرد و هر عقیقه باید برای یک نفر باشد.

مراحل کلی عقیقه

در روند کلی عقیقه، ابتدا حیوان مناسب انتخاب می‌شود (گوسفند، بز، گاو یا شتر). سپس زمان مناسب تعیین می‌شود (ترجیحاً روز هفتم تولد). بعد از آن نیت عقیقه به نام فرزند انجام می‌شود. سپس حیوان به صورت شرعی ذبح می‌شود و دعای مخصوص خوانده می‌شود. بعد از ذبح، گوشت تقسیم می‌شود، هم برای اطعام مؤمنان و هم بخش‌هایی مانند سهم قابله. در مرحله پایانی، مکروهات مانند خوردن والدین رعایت می‌شود.

اگر در کودکی عقیقه انجام نشود چه باید کرد

گاهی خانواده به دلیل مشکلات مالی یا ناآگاهی، در زمان تولد کودک عقیقه انجام نمی‌دهد. در این صورت، در بسیاری از فتاوا تأکید شده است که مستحب است اگر بعداً توان مالی پیدا کردند، پدر (یا سرپرست) برای فرزند عقیقه کند، حتی اگر فرزند بزرگ شده باشد.

اگر تا زمان بلوغ یا بزرگسالی، هیچ‌کس برای آن شخص عقیقه نکرده باشد، خود او می‌تواند و بلکه مستحب است برای خودش عقیقه انجام دهد. در منابع دینی نمونه‌هایی نقل شده که معصومان یا بزرگان، در سنین بالاتر برای خودشان عقیقه کرده‌ان

د. حتی اگر کسی تا پایان عمر عقیقه نکرده باشد، دیگران می‌توانند بعد از مرگ، به نیت او این عمل را انجام دهند.

پرسش‌های متداول

عقیقه واجب است یا مستحب؟
در اکثر فتاوا، عقیقه برای پسر و دختر از مستحبات مؤکد شمرده شده است و نه واجب. با این حال، اهمیت معنوی بالایی برای آن ذکر شده و برخی فقها نیز نظرهای شدیدتری ارائه کرده‌اند. در هر صورت، اصل عمل برای کسی که توان مالی دارد به‌شدت توصیه شده است.

بهترین زمان برای عقیقه چه روزی است؟
بهترین زمان، روز هفتم تولد نوزاد است. اگر در روز هفتم ممکن نشد، اصل مستحب بودن عقیقه از بین نمی‌رود و می‌توان در روزهای بعد هم انجام داد. حتی اگر تا زمان بلوغ یا بعد از آن هم تأخیر بیفتد، در بسیاری از فتاوا همچنان انجام عقیقه توصیه می‌شود.

برای عقیقه چه حیوانی باید قربانی کرد؟
به طور معمول از چهارپایان اهلی مانند گوسفند، بز، گاو یا شتر استفاده می‌شود و حیوان باید سالم، بدون نقص و به سن قابل قبول رسیده باشد. در عمل بیشتر خانواده‌ها از گوسفند یا بز استفاده می‌کنند، اما جزئیات دقیق نوع و سن حیوان را باید طبق فتوای مرجع خود تطبیق دهید.

آیا پدر و مادر می‌توانند از گوشت عقیقه بخورند؟
در این مسئله میان فتاوا اختلاف وجود دارد؛ بعضی خوردن از گوشت عقیقه را برای پدر و مادر بی‌اشکال می‌دانند و بعضی آن را مکروه، به‌خصوص برای مادر و کسانی که زیر خرج پدر هستند. بهتر است در این مورد نظر مرجع تقلید خود را بپرسید، اما در هر حال، اصل تقسیم بخش قابل توجهی از گوشت بین نیازمندان و بستگان توصیه شده است.

آیا به‌جای عقیقه می‌توان فقط پول صدقه داد؟
در بسیاری از منابع تصریح شده که صدقه دادن پول به تنهایی، جای عقیقه را نمی‌گیرد و خودِ عمل قربانی کردن حیوان، موضوع اصلی این سنت است. البته می‌توان بخشی از گوشت عقیقه را یا حتی معادل مالی آن را هم در قالب کمک به نیازمندان تکمیل کرد، اما اصل عقیقه با قربانی حیوان محقق می‌شود.

نتیجه‌گیری

عقیقه کردن، سنتی عبادی و معنوی است که شکر نعمت تولد فرزند را با اطعام دیگران و کمک به نیازمندان گره می‌زند. با شناخت زمان مناسب، انتخاب حیوان درست، نیت خالص، ذبح شرعی و تقسیم عادلانه گوشت، می‌توان این عمل مستحب را به شکلی زیبا و معنادار در خانواده زنده نگه داشت. در موارد جزئی و اختلافی نیز، رجوع به فتوای مرجع تقلید یا عالم مورد اعتماد، بهترین راه برای اطمینان از درستی اجرا است.

به اشتراک‌گذاری نظرات شما

آیا شما یا اطرافیانتان تجربه انجام عقیقه برای فرزند یا برای خودتان را داشته‌اید؟ در خانواده‌تان بیشتر از چه حیوانی استفاده شده و گوشت عقیقه را چطور بین دیگران تقسیم کرده‌اید؟ اگر دوست دارید، تجربه‌ها و نکته‌های خودتان را در ذهن مرور کنید و در صورت نوشتن، می‌تواند به دیگران کمک کند این سنت را بهتر و آگاهانه‌تر انجام دهند.