بهترین زمان شخم زدن زمین: انتخاب هوشمند برای افزایش بازده محصولات
شروعی طلایی برای رشد سریع و سالم گیاهان ؛ مرحلهای حیاتی برای تقویت ریشه و تغذیه گیاه
شخم زدن فقط برگرداندن خاک نیست؛ زمان انجام آن میتواند روی میزان رطوبت ذخیرهشده، رشد ریشه، کنترل علفهای هرز و حتی عملکرد نهایی محصول اثر جدی بگذارد. اگر زمین را در زمانی نامناسب شخم بزنیم، بهجای خاک نرم و پوک، با زمینی گِلی و کوبیده روبهرو میشویم که آب را خوب نگه نمیدارد و ریشه گیاه در آن به سختی حرکت میکند.
انتخاب بهترین زمان شخم زدن زمین به چند عامل اصلی مثل فصل، رطوبت خاک، نوع بافت خاک، نوع کشت (آبی یا دیم) و برنامه کشت بعدی وابسته است. در این مقاله از بخش گل و گیاه ماگرتا، به زبان ساده توضیح میدهیم در چه فصل و شرایطی شخم مناسبتر است، چه زمانی باید صبر کرد، چه زمانی باید از فرصت رطوبت خاک استفاده کرد و چه اشتباهاتی باعث سفت شدن و افت کیفیت خاک میشود.
اهمیت زمان شخم زدن زمین
شخم وقتی در زمان درست و با رطوبت مناسب انجام شود، دانههای خاک را به اندازهای مناسب خرد میکند، لایههای فشرده را میشکند، بقایای گیاهی را با خاک مخلوط میکند و بستری مناسب برای جوانهزنی و رشد ریشه فراهم میسازد. اگر همان عملیات را روی خاک خیلی خیس انجام دهیم، گلولههای بزرگ، سطوح براق و لایههای فشردهای ایجاد میشود که آب در آن نفوذ نمیکند و ریشه گیاه به سختی از آن عبور میکند.
از طرف دیگر، شخم روی خاک بسیار خشک هم مشکلساز است؛ چون کلوخهای بزرگ تولید میکند، سوخت بیشتری مصرف میشود و خرد شدن خاک به تأخیر میافتد. بنابراین، بهترین زمان شخم جایی بین این دو حالت قرار دارد، یعنی وقتی خاک نه گل و خمیر است و نه کاملاً خشک و سخت.
بهترین فصل شخم؛ پاییز یا بهار
در بسیاری از مناطق، بهخصوص جایی که زمستان خیلی خیس و باتلاقی نمیشود، شخم پاییز بعد از برداشت محصول یکی از بهترین انتخابهاست. دلیلش این است که در پاییز، معمولاً رطوبت خاک کمتر از بهار است، خاک در حد ظرفیت مزرعه یا کمی پایینتر قرار دارد و ماشینآلات بدون ایجاد کوبیدگی شدید میتوانند روی زمین حرکت کنند. در این شرایط، شخم باعث ترکخوردن و نفوذ بهتر آب زمستانی میشود و خاک فرصت دارد در طول زمستان بنشیند و تثبیت شود.
در مقابل، بهار اغلب زمانی است که خاک هنوز در اثر بارشها نزدیک به حد اشباع یا بالای ظرفیت مزرعه است. شخم زدن در این رطوبت بالا احتمال کوبیدگی و ایجاد لایههای فشرده را بیشتر میکند و بهجای خرد شدن طبیعی، خاک فقط مالیده و براق میشود. به همین دلیل، بسیاری از منابع فنی تأکید میکنند اگر قرار است بین شخم پاییزه و بهاره یکی را انتخاب کنید، معمولاً پاییز بهشرط مناسب بودن رطوبت، گزینه بهتری برای شخم عمیق است و در بهار بیشتر روی عملیات سبکتر و آمادهسازی نهایی بستر تمرکز شود.
البته این یک قانون مطلق نیست؛ در خاکهای سبکتر یا مناطقی که پاییز بسیار خشک و سخت است، ممکن است بخش اصلی شخم به بهار منتقل شود، مشروط بر اینکه صبر شود خاک کمی خشکتر و قابلکارتر گردد.
به طور کلی، دو فصل اصلی و یک زمان ترکیبی برای شخم زدن زمین پیشنهاد میشود:
| فصل | مزایا | معایب | مناسب برای |
|---|---|---|---|
| پاییز | کنترل علفهای هرز چندساله از بین بردن آفات و حشرات حفظ رطوبت خاک با بارندگی آمادهسازی برای کاشت زودهنگام بهار | ممکن است با بارندگیهای شدید همزمان شود | مناطق سرد و معتدل، کشتهای بهاره |
| بهار | نرمتر بودن خاک پس از سرما آمادهسازی بستر برای کاشت فصلی | ممکن است با فصل کاشت تداخل داشته باشد زمان کمتر برای تجزیه بقایا | مناطق گرم، کشتهای تابستانه و پاییزه |
| ترکیبی (پاییز و بهار) | حداکثر بهرهوری از مزایای هر دو فصل آمادهسازی کامل بستر | نیاز به دو بار عملیات و هزینه بیشتر | کشاورزان حرفهای و زمینهای با نیاز بالا |
شخم پاییزه (اواخر پاییز)
شخم زدن در فصل پاییز اغلب بهترین گزینه تلقی میشود. مزایای اصلی آن عبارتند از:
کنترل آفات و علفهای هرز: با برگرداندن خاک، حشرات، larvae علفهای هرز و بقایای محصول قبلی در معرض سرما قرار گرفته و از بین میروند.
حفظ رطوبت: خاک شخمخورده بارانهای پاییز و زمستانی را بهتر در خود ذخیره میکند.
فرصت برای تجزیه: بقایای گیاهی و مواد آلی در طول زمستان فرصت بیشتری برای تجزیه پیدا میکنند.
شروع سریعتر کشت بهاره: چون بستر از قبل آماده است، کاشت بهار با تأخیر کمتری انجام میشود.
شخم بهاره (اواخر زمستان یا اوایل بهار)
این زمان نیز مناسب است، مخصوصاً اگر در پاییز فرصت یا امکان شخم وجود نداشته باشد.
- نرمی خاک: با از بین رفتن سرمای زمستان، خاک نرمتر و آماده شخم است.
- آمادهسازی مستقیم برای کشت: برای کشتهای بهاره، این روش به طور مستقیم بستر را آماده میکند.
توصیه ترکیبی
برای بهترین نتیجه، بسیاری از کشاورزان یک بار در پاییز و یک بار در بهار زمین را شخم میزنند. این کار مزایای هر دو فصل را ترکیب میکند: شخم پاییزه برای کنترل بلندمدت و شخم بهاره برای آمادهسازی نهایی بستر کاشت.
نقش رطوبت خاک در تعیین زمان شخم
مهمترین عامل عملی برای انتخاب زمان شخم، رطوبت خاک است. اگر با دست خود مقداری از خاک را بردارید و در مشت فشار دهید و خاک در عین متراکم شدن، بهراحتی خرد شود، یعنی نزدیک به رطوبت مناسب است. اگر از لای انگشتان شما آب بیرون بزند یا گلوله خاک مثل خمیر شکل بگیرد و نریزد، خاک برای شخم هنوز خیلی خیس است. اگر هم هرچه فشار میدهید خاک متراکم نمیشود و همانطور پودر میماند، رطوبت برای شخم عمیق خیلی کم است.
شخم با رطوبت مناسب، کلوخهایی با اندازه متوسط ایجاد میکند؛ یعنی نه خیلی ریز که خاک کاملاً پودری شود و مستعد فرسایش، نه آنقدر درشت که جوانهزنی و کاشت مشکل شود. در خاکهای رسی، دقت بیشتری لازم است، چون این خاکها در حالت خیس، بهشدت مستعد کوبیدگی هستند و بهتر است تا حد ممکن صبر کرد تا کمی خشکتر شوند؛ در خاکهای سبکتر و شنی، حاشیه امنیت رطوبتی کمی بیشتر است.
شخم بعد از برداشت؛ استفاده از فرصت باقیمانده رطوبت
یکی از بهترین زمانها برای شخم، بلافاصله پس از برداشت محصول قبلی است، بهخصوص اگر زمین قرار است در بهار بعد زیر کشت گیاه دیگری برود. در این زمان، معمولاً رطوبت خاک هنوز در حدی است که شخم خوب انجام شود، و بقایای محصول قبلی هم روی سطح وجود دارد که میتواند با شخم با خاک مخلوط شود و به بهبود ماده آلی کمک کند.
با شخم بعد برداشت، فرصت دارید در طول پاییز و زمستان، چند بار علفهای هرز جدید را با عملیات سطحی یا دیسکزنی کنترل کنید، یا حتی بستر کاذب بذر ایجاد کنید تا بذرهای علف هرز جوانه بزنند و قبل از کشت اصلی از بین بروند. این کار باعث کاهش فشار علف هرز در کشت بعدی میشود و زمینه را برای سبز شدن یکنواختتر محصول فراهم میکند.
شخم بهاره قبل از کشت؛ چه زمانی مناسب است
در بعضی مزارع، بهویژه زمانی که امکان شخم پاییزه وجود نداشته، مجبور میشویم شخم اصلی را به بهار موکول کنیم. در این حالت، زمانبندی حساستر است؛ چون هرچه دیرتر شخم بزنیم، هم فرصت کمتری برای نشست خاک و تهیه بستر مناسب باقی میماند و هم ریسک تأخیر در کاشت بالا میرود.
برای شخم بهاره، بهترین زمان وقتی است که خاک کمی از رطوبت زمستانی خالی شده، سطح زمین دیگر گِلی نیست، اما هنوز آنقدر خشک نشده که به کلوخهای بزرگ تبدیل شود. بعد از شخم، بهتر است فاصله زیادی تا کاشت نباشد تا رطوبت مفید از دست نرود و در عین حال، با یک یا چند عملیات سبک سطحی، بستر بذر نرم و یکنواخت شود. در برخی توصیهها تأکید میشود که در بهار، بهجای شخم بسیار عمیق، بیشتر از عملیات کمعمقتر و ملایمتر استفاده شود تا کوبیدگی و بههم خوردن ساختمان خاک به حداقل برسد.
نکات کلیدی و عمق مناسب شخم
علاوه بر زمان، نحوه انجام شخم نیز اهمیت دارد.
عمق مناسب شخم
عمق شخم باید بر اساس نوع محصول و بافت خاک تعیین شود.
- اصل کلی: عمق شخم باید حدود دو برابر اندازه بذر باشد.
- شخم سطحی (کمعمق): معمولاً عمق ۵ تا ۱۵ سانتیمتر است و برای هوادهی و کنترل علفهای یکساله مناسب است.
- شخم عمیق: عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر برای شکستن لایههای سفت خاک و بهبود زهکشی استفاده میشود.
عوامل تأثیرگذار بر زمانبندی
- رطوبت خاک: بهترین زمان زمانی است که خاک نه خیلی خیس و نه خیلی خشک باشد. خاک بیش از حد خیس ساختارش را از دست میدهد و اگر خیلی خشک باشد، شخم سخت میشود.
- نوع خاک: خاکهای رسی معمولاً به شخم پاییزه نیاز دارند تا زمستان به خرد شدن کلوخها کمک کند. خاکهای سبکتر شاید به شخم بهاره بسنده کنند.
- موقعیت جغرافیایی: در مناطق سردتر، شخم پاییز اهمیت بیشتری دارد.
تصمیمگیری برای شخم زدن
تصمیمگیری با این شروع میشود که بررسی کنید منطقه و اقلیم شما سرد، معتدل یا گرم است. اگر منطقه سرد یا معتدل باشد، شخم پاییزه اولویت اصلی است. اگر منطقه گرم باشد، شخم بهاره مناسبتر است. در صورت انتخاب شخم پاییزه باید بررسی کنید آیا زمان و امکان کافی دارید یا خیر. اگر زمان کافی دارید، شخم عمیق در حد ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر انجام میشود و اگر زمان کافی ندارید، شخم سطحی بین ۵ تا ۱۵ سانتیمتر انجام خواهد شد.
اگر منطقه گرم است و هدف شما کشت بهاره است، شخم بهاره با عمق متوسط توصیه میشود و اگر هدف کشت تابستانه یا پاییزه باشد، میتوان شخم پاییزه را نیز در نظر گرفت. در ادامه هر حالتی، رطوبت خاک باید بررسی شود تا خیلی خشک یا خیس نباشد و سپس شخم نهایی انجام میشود و بستر برای کشت آماده خواهد شد.
تفاوت نوع خاک و تأثیر آن بر زمان شخم
در خاکهای سنگین رسی، همانطور که اشاره شد، شخم در رطوبت بالا میتواند به شدت مضر باشد؛ چون لایههای براق و فشردهای زیر گاوآهن ایجاد میشود که اصطلاحاً «سله» یا «پان» شخم نامیده میشود و جلوی نفوذ ریشه را میگیرد. در این نوع خاکها، بهتر است شخم زمانی انجام شود که خاک به سمت خشکشدن رفته ولی هنوز کاملاً سخت نشده است. در برخی موارد، استفاده از ادوات عمیقتر مثل زیرشکن در پاییز و عملیات سبکتر در بهار، ترکیب بهتری برای این خاکها به حساب میآید.
در خاکهای سبک و شنی، ریسک کوبیدگی کمتر است، اما مشکل اصلی از دست دادن سریع رطوبت است. در این زمینها، اگر شخم زودتر از موعد انجام شود و فاصله زیادی با کاشت داشته باشد، بخشی از رطوبت ذخیرهشده هدر میرود. بنابراین، در این خاکها معمولاً توصیه میشود شخم نزدیکتر به زمان کاشت انجام شود یا از سیستمهایی مثل خاکورزی حفاظتی و کمخاکورزی استفاده شود تا پوشش بقایای گیاهی به حفظ رطوبت کمک کند.
شخم در زمینهای دیم و آبی؛ زمانهای متفاوت
در زمینهای دیم، هدف اصلی حفظ و ذخیره هرچه بیشتر رطوبت بارشها در پروفیل خاک است. به همین دلیل، شخم دیم اغلب در زمانی انجام میشود که بتواند نفوذ آب را بهتر کند، اما سطح خاک را بیش از حد پودری و مستعد فرسایش نکند. در برخی الگوها، شخم پاییزه کمعمق و بعد، عملیات سطحی حداقلی در زمستان و اوایل بهار پیشنهادی است که هم رطوبت را حفظ میکند و هم فرصت رشد علف هیچ فراهم نمیکند.
در زمینهای آبی، دست کشاورز برای زمانبندی کمی بازتر است، چون میتواند بخشی از کمبود رطوبت را با آبیاری جبران کند، اما همچنان باید دقت کند شخم روی زمین غرقابی و نرم انجام نشود. در این مزارع، معمولاً شخم بعد از برداشت و قبل از کشت بعدی، با توجه به برنامه تناوب و نوع محصول، برنامهریزی میشود و میتوان بخشی از آمادهسازی را به بهار موکول کرد، بهشرط اینکه رطوبت خاک مناسب باشد.
بهترین ساعت روز برای شخم زدن
غیر از فصل و رطوبت، ساعت روز هم بیتأثیر نیست. در روزهای گرم، معمولاً اوایل صبح و اواخر بعدازظهر برای کار با تراکتور و ادوات بهتر است؛ چون هم برای راننده و ماشین راحتتر است و هم خاک در این ساعات، نسبت به وسط روز، کمی رطوبت سطحی بیشتری دارد و گرد و غبار کمتر میشود.
اگر شب قبل باران سبک باریده باشد، بهتر است صبح زود کمی صبر کنید تا سطح خاک از حالت خیسی خارج شود، سپس شخم را شروع کنید. شروع شخم در همان ساعت اول بعد باران، احتمال گل شدن سطح و ایجاد رد عمیق چرخها در لایههای خیس را افزایش میدهد.
زمانهای نامناسب برای شخم زدن زمین
چند موقعیت وجود دارد که بهتر است از شخم زدن در آنها خودداری کنید. یکی زمانی است که خاک کاملاً خیس یا آبگرفته است؛ حرکت ادوات سنگین در این شرایط، حداکثر کوبیدگی و بههمزدن ساختمان خاک را ایجاد میکند و جبران این آسیبها گاهی سالها زمان میبرد.
زمان دیگر، درست قبل از یخبندان شدید زمستان است؛ اگر در این زمان شخم عمیق انجام شود و خاک فرصت نداشته باشد کمی بنشیند، ممکن است در زمستان بر اثر انجماد و ذوبهای مکرر، کلوخهای بزرگ و ناصافیهای شدید سطحی ایجاد شود که آمادهسازی بستر بذر در بهار را سخت کند. همچنین، شخم بسیار دیرهنگام بهاره، درست در آستانه کشت، میتواند باعث شود خاک فرصت کافی برای نشست پیدا نکند و بستر بذر بیش از حد پوک و ناپایدار باشد.
نکات عملی برای انتخاب بهترین زمان شخم در مزرعه شما
در نهایت، بهترین زمان شخم زدن زمین در هر مزرعهای ترکیبی از اقلیم، نوع خاک، نوع محصول، امکانات ماشینآلات و تجربه خود کشاورز است. یک قاعده ساده این است که قبل از ورود تراکتور به زمین، وضعیت رطوبت را با دست و بیل بررسی کنید و به اولین فرصت قابلقبول بسنده نکنید؛ گاهی چند روز صبر کردن، از سالها مبارزه با خاک کوبیده و کاهش عملکرد ارزشمندتر است.
اگر به فکر کاهش تعداد دفعات شخم و حرکت به سمت خاکورزی حفاظتی هستید، میتوانید بخشی از مزرعه را هر سال با روش جدید امتحان کنید، شخم را در عمق کمتر و با تعداد رفتوآمد کمتر انجام دهید و در عوض از بقایای گیاهی و کاشت گیاهان پوششی برای حفظ رطوبت و بهبود ساختمان خاک کمک بگیرید. مهم این است که هر شخم، هدفدار و در زمان مناسب باشد، نه صرفاً یک عادت تکراری در تقویم مزرعه.
جمعبندی نهایی
انتخاب بهترین زمان برای شخم زدن یک تصمیم چندوجهی است:
- شخم پاییز به دلیل کنترل آفات، حفظ رطوبت و آمادهسازی برای بهار, اغلب بهترین انتخاب است.
- شخم بهار برای آمادهسازی مستقیم بستر کاشت گزینه مناسبی است.
- استراتژی ترکیبی میتواند بهترین نتایج را داشته باشد.
همیشه قبل از شخم، رطوبت خاک را بررسی کنید. خاکی مناسب است که با فشار دست خرد شود اما گل نشود.
پرسشهای متداول
بهترین فصل برای شخم زدن زمین کشاورزی کدام است؟
در بسیاری از مناطق، شخم پاییزه بعد از برداشت و قبل از سرد شدن شدید هوا مناسبتر است، چون رطوبت خاک معمولاً کمتر از بهار است و خطر کوبیدگی کمتر میشود.
آیا شخم بهاره هم میتواند مناسب باشد؟
بله، به شرطی که صبر کنید خاک از حالت خیلی خیس خارج شود و شخم را در زمانی انجام دهید که خاک نه گل است و نه کاملاً خشک؛ در این حالت بهتر است عمق و شدت شخم کنترل شود.
چطور بفهمم رطوبت خاک برای شخم مناسب است؟
کمی خاک را در دست فشار دهید؛ اگر گلوله خاک متراکم شد و بعد با ضربه ملایم خرد شد، رطوبت مناسب است؛ اگر مثل خمیر شکل گرفت یا آب از آن زد بیرون، خاک هنوز برای شخم خیلی خیس است.
در خاکهای رسی سنگین چه زمانی شخم بزنیم؟
در این خاکها باید از شخم در حالت خیلی خیس خودداری کرد؛ بهتر است کمی صبر شود تا خاک رو به خشک شدن برود، سپس شخم انجام و در صورت نیاز از ادوات عمیقتر برای شکستن لایههای فشرده استفاده شود.
شخم طولانیمدت روی خاک چه اثری دارد؟
شخم مکرر و در زمان نامناسب میتواند باعث کوبیدگی، کاهش ماده آلی و فرسایش شود؛ کاهش دفعات شخم، انتخاب زمان مناسب و استفاده از بقایای گیاهی و گیاهان پوششی به حفظ سلامت خاک کمک میکند.
نتیجهگیری
بهترین زمان شخم زدن زمین زمانی است که رطوبت خاک در حد مناسب، دمای هوا معتدل و برنامه کشت بعدی بهخوبی مشخص باشد. در اغلب موارد، شخم پاییزه پس از برداشت و شخم بهاره سبک در رطوبت متعادل، ترکیب خوبی برای حفظ ساختمان خاک و آمادهسازی بستر بذر است. با توجه به نوع خاک، سیستم دیم یا آبی و تجربه مزرعه خود، میتوانید این اصول کلی را تنظیم کنید تا هم محصول بهتری بگیرید و هم خاکتان در بلندمدت سالمتر بماند.
به اشتراک گذاری نظرات شما
شما معمولاً زمین خود را در چه فصلی و با چه رطوبتی شخم میزنید و چه تجربهای از نتیجه آن داشتهاید؟ تجربهها و نکتههای عملی شما میتواند به کشاورزان دیگر کمک کند زمان شخم را در مزرعه خود بهتر انتخاب کنند. 🌾
