نگرانی درباره سلامت چشم نوزاد کاملاً طبیعی است، چون نوزاد نمیتواند بگوید واضح میبیند یا نه و بسیاری از مشکلات چشمی اگر زود تشخیص داده شوند، درمانپذیرترند. در عین حال، بخشی از رفتارهای چشمی نوزاد هم کاملاً طبیعی است و با رشد سیستم بینایی بهتر میشود.
در این مقاله از بخش سلامت ماگرتا، یک راهنمای عملی و قابل اجرا برای والدین است تا در خانه نشانههای طبیعی را بشناسند، علائم هشدار را جدی بگیرند، و بدانند در ویزیتهای روتین پزشک دقیقاً چه چیزهایی باید بررسی شود و چه زمانی مراجعه فوری لازم است.
چشم سالم نوزاد چه ویژگیهایی دارد
چشم سالم در نوزاد معمولاً ظاهر شفاف و آرامی دارد. سفیدی چشم ممکن است گاهی کمی قرمز به نظر برسد، مخصوصاً بعد از گریه یا در نور شدید، اما قرمزی پایدار و همراه با ترشح چرکی یا تورم طبیعی نیست. قرنیه که همان سطح شفاف جلوی چشم است باید شفاف باشد، نه کدر و نه مه آلود. مردمکها معمولاً هم اندازهاند و به نور واکنش نشان میدهند، یعنی در نور جمعتر و در تاریکی بازتر میشوند.
یکی دیگر از معیارهای مهم، تقارن است. پلکها معمولاً هم سطحاند و افتادگی واضح یک پلک یا باز نشدن کامل یک چشم میتواند نیاز به بررسی داشته باشد. اشکریزی کم در هفتههای اول ممکن است دیده شود، اما اشکریزی دائمی همراه با چسبندگی و ترشح غلیظ میتواند به مسئله مسیر اشکی یا التهاب مربوط باشد.
تکامل طبیعی بینایی از بدو تولد تا یک سال
در هفتههای اول، دید نوزاد در حد تشخیص کلی نور، سایه و اجسام نزدیک است و معمولاً به چهرهها بیشترین توجه را نشان میدهد. انتظار واقعبینانه این است که نوزاد به تدریج تماس چشمی بهتری برقرار کند و بتواند یک شیء یا صورت را در فاصله نزدیک دنبال کند. اگر در ماههای ابتدایی، نگاه نوزاد گاهی سرگردان باشد یا لحظاتی چشمها کمی به داخل بروند، لزوماً غیرطبیعی نیست، چون هماهنگی عضلات چشم هنوز کامل نشده است.
با گذشت ماههای اول، دنبال کردن اجسام باید بهتر شود و انحرافهای واضح و ثابت کمتر گردد. به طور کلی، اگر بعد از حدود سه ماهگی هنوز یک چشم به شکل ثابت به داخل یا خارج میچرخد یا نوزاد به شکل قابل توجهی در دنبال کردن صورت و اسباببازی مشکل دارد، بهتر است بررسی تخصصی انجام شود. در نیمه دوم سال اول، انتظار میرود هماهنگی دو چشم بهتر شود و نوزاد در نگاه به اطراف، گرفتن اشیا و واکنش به حرکتها دقت بیشتری نشان دهد.
علائم هشداردهنده که نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند
برخی نشانهها را هرگز نادیده نگیرید. مشاهده هر یک از موارد زیر در چشم نوزاد، به خصوص اگر یکطرفه باشد یا به سرعت بدتر شود، فوراً به پزشک اطفال یا چشمپزشک مراجعه کنید:
| علامت هشداردهنده | توضیحات بیشتر |
|---|---|
| سفیدی یا درخشش غیرعادی در مردمک | میتواند نشانه آب مروارید مادرزادی یا تومورهای نادر چشمی باشد. |
| قرمزی مداوم و شدید چشم | قرمزی که با ترشحات همراه باشد، ممکن است نشانه عفونت باشد. |
| ترشحات چشمی (چرکی، غلیظ یا زرد-سبز) | از علائم کلاسیک عفونت باکتریایی است که نیاز به درمان آنتیبیوتیکی دارد. |
| پف کردن مداوم پلکها | میتواند همراه با عفونت یا مشکلات دیگر باشد. |
| پراشکی دائمی یا بیش از حد | ممکن است نشانه انسداد مجرای اشک یا عفونت باشد. |
| عدم تمرکز یا دنبال نکردن اشیاء | تا حدود ۳ ماهگی، نوزاد باید بتواند اشیاء را با چشمانش دنبال کند. |
| حرکات سریع و غیرقابل کنترل چشم | لرزش غیرطبیعی چشم میتواند نشانه مشکلات جدی باشد. |
| حساسیت شدید به نور | اگر نوزاد شما بیش از حد معمول به نور حساس است. |
| قرمزی دور چشم | میتواند ناشی از مسدود شدن مجرای اشک، تحریک یا عفونت باشد. |
نکته مهم: اگر در هر یک از این موارد تردید دارید، بهترین کار مراجعه به پزشک است. تشخیص زودهنگام، به خصوص در نوزادان، برای جلوگیری از عوارض جدی حیاتی است.
یک چک خانگی ساده برای والدین بدون ابزار تخصصی
هدف از این بخش تشخیص قطعی بیماری نیست، بلکه کمک به والدین برای دیدن الگوهای طبیعی و شناخت علائمی است که نیاز به مراجعه دارند. بهتر است بررسیها را زمانی انجام دهید که نوزاد آرام است، نور محیط ملایم است و نوزاد خیلی گرسنه یا خواب آلود نیست.
بررسی رفلکس قرمز در عکسها و نور ملایم
یکی از علامتهای مهم در غربالگری، رفلکس قرمز است که معمولاً در عکسهای فلشدار به صورت انعکاس قرمز یا مایل به قرمز از مردمک دیده میشود. اگر در عکسها یک چشم انعکاس سفید یا زرد دارد، یا یک چشم قرمز است و چشم دیگر تیره، خاکستری یا سفید دیده میشود، این موضوع را جدی بگیرید و سریعتر برای معاینه اقدام کنید. نکته مهم این است که عکس به تنهایی تشخیص نیست، اما یک هشدار ارزشمند است، مخصوصاً اگر تکرار شود یا فقط در یک چشم دیده شود.
تماس چشمی و دنبال کردن صورت
در خانه میتوانید صورت خود را در فاصله نزدیک روبهروی نوزاد نگه دارید و آرام آرام به چپ و راست حرکت دهید. انتظار میرود نوزاد به تدریج تلاش کند نگاه را همراه شما حرکت دهد. اگر در ماههای بعدی هنوز نگاه بسیار سرگردان است، یا فقط با یک چشم بهتر دنبال میکند و چشم دیگر عقب میماند، بهتر است بررسی شود چون گاهی نشانه تفاوت دید بین دو چشم است.
هم راستایی چشمها و انحراف پایدار
انحراف گهگاهی در ماههای اول میتواند طبیعی باشد، اما انحرافی که ثابت است یا هر روز و بیشتر اوقات دیده میشود، اهمیت دارد. همچنین اگر در عکسها یا هنگام نگاه مستقیم احساس میکنید یک چشم همیشه کمی بیرون زده یا به یک سمت منحرف است، یا نوزاد برای نگاه کردن سر را زیاد کج میکند، اینها میتوانند نشانههایی باشند که ارزش معاینه دارند.
اندازه مردمکها و واکنش به نور
اگر یک مردمک به طور واضح بزرگتر از دیگری است، یا یکی از مردمکها به نور واکنش بسیار کمتری نشان میدهد، یا مردمک به جای تیره بودن، سفید یا خاکستری دیده میشود، این موارد باید سریعتر بررسی شود. در خانه فقط مشاهده کنید و از تاباندن نور شدید یا نزدیک به چشم پرهیز کنید.
ترشح، چسبندگی و اشکریزی
چسبندگی مختصر پلکها در برخی نوزادان دیده میشود، اما ترشح غلیظ زرد یا سبز، بوی بد، تورم پلک، یا قرمزی واضح سفیدی چشم میتواند نشانه عفونت یا التهاب باشد. اشکریزی مداوم، مخصوصاً اگر یک طرفه باشد و با چسبندگی همراه شود، میتواند به تأخیر باز شدن مسیر اشکی مربوط باشد و معمولاً نیازمند راهنمایی پزشک برای مراقبت و پیگیری است.
حساسیت غیرعادی به نور و پلک زدن شدید
اگر نوزاد در نور معمولی به شکل غیرعادی چشمها را محکم میبندد، بی قرار میشود، یا همراه با اشکریزی شدید و کدری قرنیه است، اینها میتوانند علائم مهمی باشند. برخی مشکلات مادرزادی مثل افزایش فشار چشم در نوزاد ممکن است با حساسیت به نور و اشکریزی و تغییر شفافیت قرنیه همراه شود و نیاز به بررسی فوری دارد.
حرکات غیرعادی چشم
حرکتهای تند و تکرارشونده چشمها، لرزش چشم یا حرکات غیرقابل کنترل، اگر پایدار باشد یا همراه با نگرانیهای دیگر دیده شود، باید بررسی شود. این موضوع هم میتواند به مشکلات بینایی و هم به مسائل عصبی مربوط باشد و تشخیص دقیق فقط با معاینه امکانپذیر است.
معاینات چشم پزشکی نوزادان
بررسیهای منظم چشم، بخش مهمی از مراقبتهای بهداشتی نوزاد است.
تست رفلکس قرمز (Red Reflex Test): این یک تست ساده، سریع و بسیار مهم است که معمولاً در معاینات اولیه نوزادان انجام میشود. پزشک با استفاده از یک افتالموسکوپ، نور را به چشم نوزاد میتاباند. بازتاب قرمز و یکنواخت از مردمک نشانه سلامت است. عدم وجود این بازتاب، ناهمواری یا وجود سفیدی در آن میتواند نشانه مشکلات جدی مانند آب مروارید، تومور یا جداشدگی شبکیه باشد.
زمانبندی معاینات: معاینه اولیه بلافاصله پس از تولد توسط پزشک اطفال انجام میشود. اگر نوزاد مشکلی ندارد، معاینه بعدی در فاصله ۶ تا ۱۲ ماهگی و سپس در سن ۳ سالگی توصیه میشود. برای نوزادان نارس یا در معرض خطر، معاینات دقیقتر و زودهنگامتر ضروری است.
علائم هشدار که باید جدی و سریع پیگیری شوند
برخی علائم در چشم نوزاد ارزش «اقدام سریع» دارند، چون ممکن است با مشکلات جدی و حتی تهدیدکننده بینایی یا سلامت همراه باشند. مهمترین آنها انعکاس سفید یا خاکستری در مردمک است، چه در عکس با فلش دیده شود و چه در نور محیط. این علامت را حتی اگر یک بار دیدهاید، بهتر است جدی بگیرید، مخصوصاً اگر یک طرفه باشد.
قرمزی شدید و پایدار چشم همراه با تورم، درد یا بی قراری واضح، ترشح چرکی زیاد، یا اینکه نوزاد چشم را باز نمیکند نیز نیاز به بررسی دارد. همچنین اگر یک چشم به صورت ثابت منحرف است و بعد از چند ماهگی بهتر نمیشود، یا اگر نوزاد بعد از حدود سه ماهگی هنوز در دنبال کردن چهره و اشیا مشکل جدی دارد، باید معاینه انجام شود چون تأخیر در تشخیص برخی اختلالات، احتمال تنبلی چشم را بالا میبرد.
کدری قرنیه، بزرگ شدن غیرعادی چشم، حساسیت شدید به نور همراه با اشکریزی، یا تفاوت واضح اندازه مردمکها از دیگر علائم مهم هستند. اگر هر کدام از این موارد را میبینید، بهتر است به جای آزمون و خطا در خانه، مسیر مراجعه را سریعتر کنید.
نکات ویژه برای نوزادان نارس
نوزادان نارس به ویژه در معرض خطر مشکلات بینایی، به خصوص بیماری رتینوپاتی نوزادان نارس (ROP) هستند. این بیماری به دلیل رشد غیرطبیعی رگهای خونی شبکیه رخ میدهد و میتواند منجر به کوری شود.
- چه کسانی در خطر هستند؟ نوزادانی که قبل از هفته ۳۱ بارداری متولد شدهاند یا وزن تولد آنها کمتر از ۱۵۰۰ گرم بوده و در روزهای اول به اکسیژن نیاز داشتهاند، در گروه خطر بالایی قرار دارند.
- اقدام ضروری: تمام نوزادان نارس در معرض خطر باید چند هفته پس از تولد توسط متخصص چشمپزشک معاینه شوند. این معاینات ممکن است تا چند هفته یا ماه تکرار شوند تا از سلامت شبکیه اطمینان حاصل شود.
مراقبتهای عمومی و خانگی
- بهداشت: همیشه قبل از تماس با چشم نوزاد دستهای خود را بشویید.
- تمیز کردن چشم: برای پاک کردن ترشحات، از یک گاز استریل یا پنبه آغشته به آب جوشیده سرد شده یا سرم نمکی استفاده کنید. جهت حرکت را از گوشه داخلی نزدیک بینی به سمت خارج چشم بکشید و برای هر چشم از یک گاز تمیز استفاده کنید.
- درمان خانگی؟ هرگز بدون مشورت پزشک از قطره چشمی یا درمانهای خانگی استفاده نکنید. این موارد میتوانند عفونت را تشدید کنند یا باعث ایجاد عفونت ثانویه شوند.
خلاصه زمانبندی معاینات چشم
| سن نوزاد یا کودک | نوع معاینه و توصیهها |
|---|---|
| تولد تا ۳ ماهگی | معاینه اولیه توسط پزشک اطفال شامل تست رفلکس قرمز و توجه به علائم هشداردهنده. |
| ۶ تا ۱۲ ماهگی | معاینه کامل توسط چشمپزشک حتی اگر هیچ مشکل مشاهده نشود. |
| ۳ تا ۵ سالگی | معاینه دقیق برای ارزیابی عیوب انکساری و چشملیزی. |
| نوزادان نارس | معاینه تخصصی توسط چشمپزشک چند هفته پس از تولد و سپس طبق برنامه توصیه شده توسط پزشک. |
مشکلات شایع که معمولاً خطرناک نیستند ولی باید درست مدیریت شوند
بعضی نگرانیها در نوزادان رایج است و غالباً جدی نیست، اما نیاز به مراقبت درست و گاهی پیگیری دارد. یکی از شایعترین موارد، اشکریزی و چسبندگی چشم به دلیل کامل نبودن باز شدن مجرای اشکی است. این حالت معمولاً با اشکریزی، جمع شدن ترشحات در گوشه چشم و چسبندگی پلکها بیشتر خودش را نشان میدهد. در بسیاری از موارد به مرور بهتر میشود، اما اگر ترشح زیاد شود، قرمزی شدید ایجاد شود یا همراه با تورم نزدیک بینی باشد، باید سریعتر ارزیابی شود.
مورد دیگر انحرافهای گذرا در ماههای اول است. خیلی از نوزادان در هفتههای اول گاهی چشمها را به داخل میبرند و این با رشد هماهنگی عضلات بهتر میشود. آنچه مهم است پایدار بودن، یک طرفه بودن، یا همراه بودن با مشکل در دنبال کردن و تماس چشمی است.
گاهی هم والدین تصور میکنند نوزاد لوچ است، در حالی که پل بینی پهن یا چین پوستی کنار بینی باعث توهم انحراف میشود. با این حال اگر تردید دارید، ارزیابی پزشک ارزشمند است چون تشخیص دقیق انحراف واقعی از شبه انحراف، با معاینه مشخص میشود.
معاینههای روتین و این که پزشک دقیقاً چه چیزهایی را بررسی میکند
خیلی از مشکلات مهم چشم نوزاد در معاینات روتین قابل شناسایی است، به شرطی که بررسیها منظم انجام شود. در معاینههای اولیه بعد از تولد و در ویزیتهای دورهای، پزشک معمولاً ظاهر چشم، پلکها، واکنش مردمکها به نور، حرکت و هم راستایی چشمها و مهمتر از همه رفلکس قرمز را بررسی میکند.
رفلکس قرمز یک تست ساده اما بسیار مهم است که میتواند سرنخهایی از کدریهای داخل چشم، مشکلات عدسی و برخی بیماریهای داخل چشمی بدهد. علاوه بر آن، از حدود شش ماهگی به بعد، پزشک معمولاً بررسی میکند که آیا هر چشم به تنهایی میتواند چهره یا اسباب بازی را دنبال کند و آیا نشانهای از انحراف وجود دارد یا خیر.
با افزایش سن، غربالگریهای دقیقتر وارد میشود. در سنین نوپایی ممکن است از روشهای ابزار محور برای برآورد مشکلات انکساری یا خطر تنبلی چشم استفاده شود. در سنین بالاتر، تست حدت بینایی و بررسی رسمیتر هم راستایی انجام میشود. نکته کلیدی این است که تشخیص زودهنگام بعضی اختلالات، تفاوت بزرگی در نتیجه درمان ایجاد میکند، بنابراین برنامه ویزیتهای روتین را سبک نشمارید.
چه نوزادانی به معاینه تخصصی زودتر نیاز دارند
برخی نوزادان به دلیل شرایط خاص، در گروه پرخطر قرار میگیرند و بهتر است آستانه مراجعه تخصصی برای آنها پایینتر باشد. نوزادان نارس، نوزادانی که سابقه خانوادگی بیماریهای جدی چشم دارند، یا نوزادانی که در معاینه رفلکس قرمز غیرطبیعی داشتهاند، معمولاً نیاز به ارزیابی دقیقتر دارند.
همچنین اگر در خانواده سابقه مشکلاتی مثل تومورهای چشمی کودکان، آب مروارید مادرزادی، یا تنبلی چشم شدید وجود دارد، بهتر است این موضوع را از ابتدا به پزشک کودک اطلاع دهید تا برنامه پیگیری مناسب تنظیم شود. اگر نوزاد هر نشانه غیرعادی پایدار مثل انحراف ثابت، لرزش چشم، کدری قرنیه، یا عکسهای با انعکاس سفید تکراری دارد، مراجعه مستقیم به چشم پزشک اطفال منطقیتر از صبر کردن طولانی است.
مراقبتهای روزمره برای کمک به سلامت چشم نوزاد
سلامت چشم فقط به معاینه محدود نیست، محیط و عادتهای روزمره هم نقش دارند. قرار گرفتن نوزاد در معرض دود سیگار و آلودگی میتواند تحریک و التهاب ایجاد کند، بنابراین محیط بدون دود یک اصل مهم است. هنگام بیرون رفتن در نور شدید، بهتر است مراقب نور مستقیم باشید، مخصوصاً برای نوزادان خیلی کوچک، چون حساسیت به نور در ماههای اول بیشتر است.
برای تمیز کردن ترشحات، از دست تمیز و گاز استریل یا پنبه تمیز با آب جوشیده سرد شده استفاده کنید و هر چشم را با قسمت جداگانه تمیز کنید تا اگر التهاب یک طرفه است، به طرف دیگر منتقل نشود. از استفاده خودسرانه از قطرههای دارویی پرهیز کنید چون برخی قطرهها برای نوزاد مناسب نیستند و میتوانند مشکل ایجاد کنند.
برای تقویت تکامل بینایی، تعامل چهره به چهره، نشان دادن اسباب بازیهای ساده با کنتراست مناسب در فاصله نزدیک و تغییر آرام موقعیت میتواند مفید باشد. هدف تحریک طبیعی سیستم بینایی است، نه تحریک بیش از حد با نورهای شدید یا صفحه نمایش.
سخن پایانی
والدین بهترین ناظران سلامت فرزندشان هستند. به غرایز خود اعتماد کنید. اگر احساس میکنید چیزی در مورد چشمهای نوزادتان نرمال به نظر نمیرسد، یا اگر یکی از علائم هشداردهنده بالا را مشاهده کردید، در مراجعه به پزشک تردید نکنید. تشخیص به موقع میتواند تفاوت بزرگی در حفظ سلامت بینایی کودک شما ایجاد کند.
پرسشهای متداول
آیا لوچ شدن چشم نوزاد طبیعی است؟
در ماههای اول ممکن است چشمها گاهی کمی به داخل بروند و با رشد عضلات بهتر شود، اما انحراف ثابت یا ادامه دار بعد از چند ماهگی بهتر است بررسی شود.
رفلکس قرمز در عکس یعنی چه و چرا مهم است؟
در عکسهای فلش دار معمولاً انعکاس قرمز طبیعی دیده میشود. انعکاس سفید یا تیره غیرعادی، مخصوصاً اگر تکرار شود یا یک طرفه باشد، نیاز به معاینه سریع دارد.
اشکریزی و چسبندگی چشم نوزاد خطرناک است؟
اغلب به دلیل باز نشدن کامل مسیر اشکی رخ میدهد و میتواند خودبه خود بهتر شود، اما اگر ترشح چرکی زیاد، قرمزی شدید یا تورم ایجاد شود باید ارزیابی شود.
از چه سنی باید نگران دنبال نکردن اشیا باشیم؟
به طور کلی انتظار میرود نوزاد با گذشت هفتهها و ماههای اول، دنبال کردن صورت و اجسام را بهتر انجام دهد. اگر بعد از حدود سه ماهگی هنوز دنبال کردن بسیار ضعیف است، بهتر است بررسی شود.
چه علامتی مراجعه فوری را ضروری میکند؟
انعکاس سفید یا خاکستری در مردمک، تورم و درد چشم، قرمزی شدید پایدار، کدری واضح قرنیه، یا حرکات غیرقابل کنترل چشم از علائمی هستند که بهتر است سریع پیگیری شوند.
نتیجهگیری
برای فهمیدن سلامت چشم نوزاد، ترکیب مشاهده هوشمندانه در خانه و معاینات روتین بهترین راه است. تماس چشمی رو به رشد، دنبال کردن بهتر با گذر زمان، نبود کدری و تورم و نبود انعکاس سفید در مردمک نشانههای خوب هستند. در مقابل، هر علامت غیرعادی پایدار مثل انعکاس سفید، انحراف ثابت، کدری قرنیه، قرمزی شدید یا ترشح چرکی زیاد باید جدی گرفته شود و مسیر مراجعه را جلو بیندازد.
به اشتراک گذاری نظرات شما
اگر تجربهای از معاینه چشم نوزاد، اشکریزی و چسبندگی، یا نگرانی درباره انحراف و رفلکس عکس داشتهاید، تجربهتان را بنویسید. گفتن اینکه چه علامتی باعث شد مراجعه کنید و نتیجه چه بود، میتواند به والدین دیگر کمک کند تصمیم دقیقتر و آرامتری بگیرند.
