جواب درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی ✏️ امت و حکومت نبوی در مدینه

جواب درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی ؛ گام به گام درس چهارم تاریخ (۲) از بعثت پیامبر اسلام تا پایان صفویه پایه یازدهم رشته انسانی که شامل جواب فعالیت ها و پرسش های نمونه درس 4 امت و حکومت نبوی در مدینه از فصل دوم ظهور اسلام، حرکتی تازه در تاریخ بشر در صفحه های ۳۰ ، ۳۱ ، ۳۲ ، ۳۳ ،‌ ۳۵ ، ۳۶ ، ۳۸ ، ۴۰ و ۴۱ است را در ادامه در بخش آموزش و پرورش ماگرتا آماده کرده ایم.

همچنین بخوانید: جواب درس ۳ تاریخ یازدهم انسانی

جواب فعالیت ۱ صفحه ۳۰ درس چهارم تاریخ انسانی یازدهم

با رجوع به یک تقویم هجری بگویید:

الف) هم اکنون در چندمین سال هجری شمسی یا هجری قمری قرار داریم؟

پاسخ: سال ١۴۴٣ هجری قمری

ب) چه رویدادی مبنای مبدأ این تقویم به حساب می آید؟

پاسخ: هجرت پیامبر از مکه به مدینه مبدا این تقویم است.

پ) چرا این رویداد، مبنای مبدأ تقویم هجری قرار گرفته است؟

پاسخ: زیرا این رویداد یک رویداد تاثیر گزار در اسلام است و مسلمانان توانستند برای داشتن حکومت تلاش کنند.

جواب فعالیت ۲ صفحه ۳۱ درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی

استنباط و تحلیل شواهد و مدارک
مطالب فوق را به دقت بخوانید و با راهنمایی دبیر خود به پرسش های زیر پاسخ مناسب دهید.

الف) نقشه های تاریخی یثرب و مکه در صفحات ۲۶ و ۳۱ را مقایسه کنید و تأثیر متفاوت فضای جغرافیایی این دو شهر را بر وضعیت سیاسی و اجتماعی آن ها بیان کنید.

پاسخ: یثرب شهری با آب هوای معتدل برای کشاورزی بسیار مناسب بود و اغلب مردم کشاورز بودند و همچنین مردمان آن از رفاه نسبی برخوردار بودند و به مناطق مسیحی و یهودی نزدیک بود که احتمال گرایش به اسلام را بالا می برد.

اما مکه زمینی خشک بود و مردم اکثرا تجارت می کردند و تضاد طبقاتی زیادی داشت و ثروتمندان به دنبال ثروت بیشتر و مال اندوزی بودند.

ب) تفاوت های یثرب را با مکه از جهات سیاسی، اقتصادی و دینی در زمان ظهور اسلام از متن درس استخراج و دسته بندی نمایید.

پاسخ: سیاسی: در مکه اشراف حاکم بودند. اما در یثرب قبایل به صورت پراکنده حاکم بودند.
اقتصادی: در مکه اکثرا تاجر بودند، اما در یثرب اکثر مردم کشاورز بودند.
دینی: در مکه بت پرست بودند و در یثرب بت پرست و یهودی و مسیحی بودند.

پ) استدلال کنید که هر یک از این تفاوت ها چگونه زمینه را برای استقبال مردم یثرب از دعوت پیامبر فراهم آورد.

پاسخ: مردم یثرب از تفرقه و جنگ به ستوه آمده بودند و از نظر اقتصادی وضع خوبی نداشتند. و حضور یهودیان در آن شهر، سبب شده بود که بت پرستان، اخبار و اطلاعاتی درباره تاریخ پیامبران الهی کسب نمایند. آنان هم چنین مطالبی از پیروان دین یهود درباره ی بهشت و جهنم و ظهور پیامبری جدید شنیده بودند. همین دلایل برای استقبال مردم یثرب از دعوت پیامبر را فراهم آورد.

پاسخ فعالیت ۳ صفحه ۳۲ درس چهارم تاریخ انسانی یازدهم

با استفاده از جدول مهم ترین رویدادهای مربوط به اسلام در مدینه، نمودار خط زمان پایین صفحه را تکمیل نمایید.

پاسخ: در زیر به ترتیب خط زمان و رویدادهای مهم مربوط به اسلام در مدینه را نوشته ایم:

۵ ق: غزوه دومة الجندل: غزوة احزاب (خندق): برخورد با یهودیان بنی قربظه و دفع خطر آنان
۶ ق: پیمان صلح حدیبیه: ارسال نامه به پادشاهان ایران، روم، حبشه، غسان و مصر و دعوت آنان به اسلام از سوی پیامبر
۷ ق: غزوه خبیر: پیمان صلح با یهودیان ساکن فدک
۸ ق: جنگ موته: فتح مکه؛ غزوه حنین
۹ ق: غزوه تبوک؛ ویرانی مسجد ضرار و دفع توطئه منافقان؛ نزول آیات برائت از مشرکان؛ ورود نمایندگان قبایل عرب به مدینه و پذیرش اسلام
۱۰ ق: ادامه ورود نمایندگان قبایل به مدینه و قبول اسلام؛ حجة الوداع توسط رسول خدا؛ اجتماع غدیر خم و انتصاب علی (ع) به جانشینی پیامبر
۱۱ ق: تجهیز سپاه اسامه برای نبرد با رومیان؛ وفات رسول خدا

۱۱ بعثت: حضرت محمد (ص) شش نفر از مردم یثرب را که برای انجام مراسم حج به مکه آمده بودند به اسلام دعوت کرد. آنان مسلمان شدند و پس از بازگشت به شهر خود به تبلیغ اسلام پرداختند.
۱۲ بعثت: بسته شدن پیمان عقبه اول میان پیامبر و ۱۲ نفر از مردم یثرب
۱۳ بعثت: بسته شدن پیمان عقبه دوم میان رسول خدا و گروهی از مردم یثرب
۱ ق: هجرت رسول خدا از مکه به یثرب؛ بنای مسجدالنبی در مدینه؛ عقد پیمان برادری میان مسلمانان؛ انعقاد پیمان نامه عمومی مدینه؛ نزول آیات جهاد؛ تشکیل نیروی نظامی مسلمانان؛ رخ دادن چند سریه و غزوه ابواء
۲ ق: غزوه بدر؛ تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه در مکه؛ ازدواج حضرت فاطمه با علی (ع)؛ اخراج یهودیان بنی قینقاع از مدینه
۳ ق: ولادت امام حسن (ع)؛ غزوه احد؛ کشتار فجیع مبلغان مسلمانان در بئرمعونه و رجیع
۴ ق: رویارویی با یهودیان بنی نثیر و اخراج آنان از مدینه؛ ولادت امام حسین (ع)

پاسخ فعالیت ۴ صفحه ۳۳ درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی

بررسی شواهد و مدارک
بخشی از مفاد پیمان های عقبه ی اول و دوم را به دقت مطالعه کنید و به پرسش های مربوط به آن پاسخ دهید:

در پیمان عقبه ی اول 12 نفر از اهالی یثرب با پیامبر بیعت کردند که: « به خدا شرک نورزند، راهزنی ننمایند، زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، در کارهای خیر از رسول خدا پیروی کنند» (ابن هشام، سیره ابن هشام، ج 2، ص 81 – 82).

در پیمان عقبه ی دوم، پیامبر فرمود: «با شما بیعت می کنم که از من دفاع کنید همان طور که از زنان و فرزندان خود دفاع می کنید، …. پیمان شما، پیمان من است، من از شما هستم و شما از من هستید، با هر کس که شما بجنگید، نبرد می کنم و با هر کس که از درِ صلح و صفا وارد شوید، من نیز صلح می کنم» (همان، ج 2، ص 89)

الف) از مفاد پیمان عقبه ی اول می توان به چه نکته هایی درباره ی وضعیت اجتماعی ساکنان شبه جزیره ی عربستان در آن زمان پی برد؟

پاسخ: حاکمیت بت پرستی – زنده به گور کردن دختران – راهزنی

ب) محتوای دو پیمان چه تفاوت اساسی با هم دارند؟ علت آن چه می تواند باشد؟

پاسخ: در واقع این دو پیمان در یک جهت بودند و پیمان اول زمینه ساز و بستر ساز پیمان دوم بوده است. پیمان دوم با پذیرش مفاد پیمان اول متعهد می شدند تا از رسول خدا و تفکراتش حمایت شود. پیمان دوم پشتوانه خوبی برای پیامبر بود. چون دفاع از پیامبر و افکار او شرط آن می باشد، حتی اگر به قیمت جنگ باشد.

پ) پیمان عقبه ی دوم به لحاظ سیاسی و اجتماعی چه اهمیتی برای پیامبر و مسلمانان داشت؟ به نظر شما چرا این پیمان به بیعت الحرب معروف شده است؟

پاسخ: پیمان عقبه ی دوم، بیان گر نفوذ و گسترش چشم گیر اسلام در یثرب بود؛ زیرا شمار قابل توجهی از اعضای قبیله های مختلف، به ویژه اوس و خَزرَج، در آن حضور داشتند.
پس از این بیعت بود که رسول خدا(ص) دوازده تن از مردم یثرب را به عنوان نقیب آنان انتخاب کرد.
این بیعت، مقدمه هجرت حضرت محمد(ص) به یثرب شد.
به این علت که مردم یثرب عهد کردند تا هرکه با پیامبر جنگید با او بجنگند از این روی به این بیعت، بیعت الحرب گفته‌اند.

جواب فعالیت ۵ صفحه ۳۵ درس چهارم تاریخ یازدهم انسانی

جست و جو و بررسی شواهد و مدارک

الف) ترجمه ی آیه ی ۱۰ سوره حجرات و آیه ۱۰۳ سوره آل عمران را بخوانید و بگویید که این آیات به کدام رویداد تاریخی اشاره دارند.

پاسخ: در این آیات صحبت از برادری مسلمانان شده است.

ب) به نظر شما، چرا پیامبر دستور داد که مسلمانان بدون در نظر گرفتن وابستگی قبیله ای خود با یک دیگر پیوند برادری برقرار نمایند؟

پاسخ: به دلیل اینکه در دوران جاهلیت نژاد و قبیله بسیار مهم بود و جایگاه انسان ها اینگونه تعریف می شد و اسلام این اعتقادات را برهم زد.

پ) دلیل بیاورید که چرا پیوند برادری بر پایه ی اعتقادات دینی و مساوات اسلامی در نقطه ی مقابل فرهنگ و ارزش های جاهلی قرار داشت؟

پاسخ: به دلیل: ۱) جایگزین کردن ملاک نزدیکی به خدا به جای همخونی. جایی که هیچ قرابت همخونی وجود ندارد مثل این که دو نفر از دو قبیله یا از دو شهر و دو قبیله باشند که قرب به مبدا و ایمان آنان به دین اسلام به منزله همخونی باشد.

۲) در این نوع برادری خصوصیتى است که حکایت از تشابه روحی بین دو شخص دارد، به ویژه آن که این برادری از جانب رسول خدا صلی الله و علیه و آله یعنی آشناترین فرد به اصحاب خود، تعیین شده باشد، چه آن که هیچ دو نفری از اصحاب پیامبر صلی الله و علیه و آله به شباهت های روحی خود – به اندازه پيامبر صلی الله و علیه و آله – شناخت ندارد.

پاسخ فعالیت ۶ صفحه ۳۶ درس چهارم تاریخ یازدهم انسانی

بررسی و تحلیل شواهد و مدارک

به چهار گروه تقسیم شوید، بندهایی از پیمان نامه ی مدینه را بخوانید و به پرسش های مربوط به گروه خود پاسخ مناسب دهید.

این نوشته، پیمان نامه ای است از محمد رسول خدا، تا در میان مؤمنان و مسلمانان قبیله ی قریش (مهاجران) و مردم یثرب و کسانی که پیرو مسلمانان شوند و به آنان بپیوندند و با ایشان در راه خدا پیکار کنند، به اجرا درآید.

 آنان در برابر دیگر مردمان یک امت هستند.
 پیروان اسلام نباید مسلمانی را در پرداخت خون بها یا فدیه ی سنگین، تنها گذارند.
 هیچ مؤمنی نباید بر ضد مؤمنی با دیگران هم پیمان شود.
 همه ی مسلمانان در امان دادن برابر هستند و فرودست ترین مسلمانان، می تواند کافران را پناه دهد.
 آشتی همه ی مؤمنان یکی است و به هنگام پیکار در راه خدا، هیچ مؤمنی نباید جدا از مؤمن دیگر، با دشمن آشتی نماید.
 هرگاه شما مسلمانان در کاری گرفتار اختلاف شدید، داوری آن را به خدا و محمد واگذار کنید.
 هر کس از یهود با ما هم پیمان شود، بی هیچ ستم و تبعیض، از یاری و برابری برخوردار خواهد شد؛ دین یهود از آنِ ایشان و دین مسلمان از آنِ مسلمانان است؛ مگر کسی که با پیمان شکنی ستم کند.
 در پیکار با دشمنان، هزینه ی یهود بر عهده خود آنان و هزینه ی مسلمانان بر عهده ی خودشان خواهد بود.
 هم پیمانان باید علیه کسی که به شهر یثرب بتازد، به یاری هم بشتابند.
 هیچ کس نباید به قریش و یاران ایشان پناه دهد.
 درون مدینه برای پذیرندگان این پیمان نامه منطقه ی امن و حَرم (شهری که به عنوان حرم یا منطقه ی امن اعلام می شد، دارای محدودیت های ویژه ای از قبیل ممنوعیت جنگ و خونریزی به غیر از وضعیت دفاعی، منع قطع درختان، عدم تعدّی به پناهندگان، حرمت مسافران و … بود؛ پیامبر پس از تنظیم پیمان نامه به تعدادی از یاران خود مأموریت داد که حدود حرم مدینه را نشانه گذاری نمایند.) است.
 هرگاه میان متعهدان این پیمان نامه، اختلافی ناگوار و یا درگیری ای که خطر تباهی داشته باشد، رخ دهد، بی گمان برای حل و فصل آن باید به خدا و پیامبر روی آورید (نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد و اسناد صدر اسلام، ص ۱۰۶ – ۱۱۱).

گروه ۱: چرا برخی از محققان، این پیمان نامه را به عنوان قانون اساسی مدینة النّبی نامیده اند؟

پاسخ: برخی پژوهشگران و تاریخ‌نگاران معاصر، دستور المدینه را سندی بسیار مهم و صادر شده از جانب پیامبر (ص) دانسته و معتقدند می‌تواند منبعی برای شناخت مناسبات جامعه در آغاز تاریخ اسلام در مدینه باشد. بر اساس پیمان مدینه، پیامبر، مرجع اعلام جنگ یا صلح، و همچنین تنها مرجع حل و فصل اختلافات در مدینه است.

گروه ۲: حقوق و مسئولیت هایی که در این پیمان نامه برای مسلمانان ذکر شده، چه تفاوتی با حقوق و مسئولیت های آنان در دوره جاهلی داشت؟

پاسخ: در دوران جاهلیت بین مردم اختلافات طبقاتی بسیاری بود و مردم عادی اهمیتی نداشتند. اما در پیمان نامه ی مدینه همگی در یک راستا هستند و از نظر حقوق مردمی فرقی میان افراد معمولی و ثروتمند وجود ندارد.

گروه ۳: حقوق و مسئولیت هایی که این پیمان نامه برای غیر مسلمانان به رسمیت شناخته، بر چه پایه و اصولی استوار بود؟

پاسخ: آنان در برابر دیگر مردمان یک امت هستند.
هر کس از یهود با ما هم پیمان شود، بی هیچ ستم و تبعیض، از یاری و برابری برخوردار خواهد شد؛ دین یهود از آنِ ایشان و دین مسلمان از آنِ مسلمانان است؛ مگر کسی که با پیمان شکنی ستم کند.
در پیکار با دشمنان، هزینه ی یهود بر عهده خود آنان و هزینه ی مسلمانان بر عهده ی خودشان خواهد بود.
هم پیمانان باید علیه کسی که به شهر یثرب بتازد، به یاری هم بشتابند.
هیچ کس نباید به قریش و یاران ایشان پناه دهد.

گروه ۴: جایگاه و موقعیت پیامبر ازنظر حق حاکمیت و قدرت سیاسی و قضایی در این پیمان نامه چگونه تعریف شده بود؟

پاسخ: هرگاه میان متعهدان این پیمان نامه، اختلافی ناگوار و یا درگیری ای که خطر تباهی داشته باشد، رخ دهد، بی گمان برای حل و فصل آن باید به خدا و پیامبر روی آورید.

جواب کاوش خارج از کلاس صفحه ۳۸ درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی

به چند گروه تقسیم شوید و با استفاده از منابعی که دبیر به شما معرفی می کند، درباره ی یکی از غزوه های بدر، احد، بنی نضیر، خندق، بن یقریظه، خیبر، موته، فتح مکه، حنین و تبوک، مطالعه و تحقیق کنید و علل و دلایل، نتیجه ی نظامی و آثار و پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر جنگ را استخراج و فهرست کنید.

پاسخ: در اینجا به عنوان نمونه به توضیح در مورد غزوه بد پرداخته ایم:

غَزْوه بَدْر یا بَدرُالکُبریٰ، نخستین جنگ با فرماندهی پیامبر(ص)، میان مسلمانان و مشرکان قریش پس از هجرت پیامبر به مدینه، در هفدهم رمضان سال دوم هجری در منطقه بدر روی داد.

منطقه بدر ناحیه‌ای سرسبز و برخودار از منابع آب در حوالی صد و پنجاه کیلومتری جنوب مدینه است. بدر در محلّ پیوستن راه مدینه به راه کاروان‌رو مکّه به شام قرار داشته و به سبب وجود آب، استراحتگاه کاروان‌ها بوده است.

مسلمانان پیش از هجرت، در مکه مورد اذیت و آزار، شکنجه و تبعید کافران بودند و از مناسک حج بازداشته شدند. همچنین پس از هجرت ، اموال باقی‌مانده مهاجران، توسط مشرکان قریش مصادره شد و آنان بر حصر اقتصادی مسلمانان تلاش می‌کردند.

با این وجود مسلمانان از سوی خداوند اجازه جنگ با مشرکان قریش را نداشتند و به صبر فرا خوانده می‌شدند. تا اینکه خداوند ضمن برشمردن ستم‌هایی که بر مسلمانان رفته بود به آنان اجازه مبارزه با مشرکان را داد از این رو پیش از جنگ بدر، مسلمانان چند سریه و غزوه با مشرکان داشتند، یکی از آنها سریه نخله بود.

در این سریه که به فرماندهی عبدالله بن جحش و حدود یک ماه و نیم پیش از غزوه بدر رخ داد، عمرو‌ بن حضرمی از مشرکان کشته شد و دو تن از آنان اسیر و کاروان تجاریشان به غنیمت گرفته شد. قریش این شکست را مایه سرافکندگی خود در میان قبایل عرب می‌دانست و طالب خون‌بهای عمرو ‌بن حضرمی بود.

وقایع غزوه: غزوه بدر از غزوه‌های کوتاه به شمار می‌آید زیرا بیش از یک نیم‌روز طول نکشید.

وقایع پس از جنگ: اموال برجای مانده به دستور پیامبر (ص) یکجا گردآوری شد. پس از دفن کردن پیکرهای شهدا، اجساد مشرکان به درون چاه انداخته شد.

تقسیم غنائم و سرنوشت اسیران: دو اسیر که از عوامل اصلی شکنجه مسلمانان در مکه بودند، در طی همان راه محکوم به قتل شدند و حضرت علی (ع) حکم را اجرا کرد.

اسیران در مدینه بین مسلمانان پراکنده شدند و رسول خدا(ص) به نیک رفتاری با آنها سفارش کرد. بیشتر آنها، از جمله عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر با پرداخت فدیه، آزاد شدند، و چندتن از آنان، از طریق آموختن سواد به زید بن ثابت و دیگر فرزندان انصار از اسارت رهایی یافتند و چند نفر دیگر بدون پرداخت فدیه آزاد شدند.

بازتاب جنگ در مدینه: این پیروزی بسیار مهم بود و در میان مسلمانان، یهودیان و حتی منافقان بازتاب گسترده‌ای داشت. مردم از جمله بزرگان خزرج با شنیدن این خبر به روحا آمدند و پیروزی بدر را به پیامبر ‌(ص) شادباش گفتند و کسانی که در این غزوه حاضر نشده بودند از رسول خدا‌ (ص) عذرخواهی کردند.

بازتاب جنگ در مکه: بازتاب جنگ بدر در مکه بسیار گسترده‌تر از مدینه بود. اهالی مکه نیز در ابتدا همانند مردم‌ مدینه، نتیجه جنگ بدر را انکار کردند. ابوسفیان برای برافروخته نگه‌داشتن خشم مشرکان نسبت به مسلمانان آنان را از هر گونه گریستن و نوحه و مرثیه‌سرایی بر کشتگان و از هر گونه خوشی و لذت‌جویی برحذر داشت.

مصیبت سنگین بدر بر اهالی مکه نه تنها در سال بعد جنگ احد را در پی داشت؛ بلکه کینه‌ای در دل بزرگان قریش به خصوص امویان نهاده بود که حتی پس از مسلمان شدن هرگاه فرصتی دست می‌داد کینه خود را به گونه‌های مختلف آشکار می‌کردند.

در این میان اهل‌بیت پیامبر و انصار بیشتر آماج این کینه‌ها بودند، چنان که عثمان بن عفان (که از امویان است) آشکارا بر نفرت قریش از امیرمؤمنان (ع) به جهت غزوه بدر تأکید می‌کند. اوج این دشمنی در واقعه کربلا نسبت به اهل‌بیت‌ (ع) ظاهر شد، چنان که یزید در اشعار خود صریحاً به انتقام‌جویی از کشته‌های بدر اعتراف کرد.

جواب فعالیت ۸ صفحه ۴۰ درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی

با از همفکری به یکدیگر، و مضمون دو حدیث مشهور پیامبر را درباره ی علم آموزی، به فارسی بیان کنید.

پاسخ: حدیث شماره ۱: هر که از خانه خویش به طلب دانش اندوزی بیرون شود، فرشتگان به سبب رضایتی که از رفتار او دارند، بال های خویش را برای او بگسترند تا باز گردد. (نشان دهنده جایگاه علم و علم آموزی نزد ملائک و خداوند).
حدیث شماره ۲: هیچ صدقه ای که مردم دهند، از علمی که منتشر شود، بهتر نیست. (رواج علم و آموزش آن از کارهای پسندیده است.)

جواب پرسش های نمونه صفحه ۴۱ درس ۴ تاریخ یازدهم انسانی

۱- به نظر شما چرا بعد از فتح مکه، شرط مهاجرت به مدینه از شروط بیعت و مسلمانی برداشته شد؟

پاسخ: به دلیل اینکه اکثر شبه جزیره هم پیمان با مسلمانان شدند و مدر مکه اسلام نیز فراگیر شده بود.

۲- هدف رسول خدا از برقراری پیوند برادری میان مسلمانان چه بود؟ و این اقدام چه نتایج عاطفی و اجتماعی داشت؟

پاسخ: این پیوند باعث ایجاد همدلی بین مسلمانان گشت و از طرفی باعث نزدیکتر شدن مهاجر و انصار شد و چون مهاجری که به مدینه آمده بود ثروتی نداشت و نتوانسته بود سرمایه خود را بیاورد، در تنگنا مالی بود که با این فرمان بخشی از مشکلاتش رفع گردید.

۳- سه مورد از اقدامات منافقان را در مدینه علیه پیامبر و مسلمانان فهرست کنید.

پاسخ: ۱) زمانی که یهودیان بنی نضیر در محاصره پیامبر بودند،‌ منافقان به یهودیان وعده یاری دادند و آنها را تشویق به مقاومت کردند.
۲) تحریک انصار علیه مهاجران
۳) برخی از منافقان در هنگام جنگ میدان جنگ را ترک کردند و در جنگ شرکت نداشته اند.

۴- منابع درآمد حکومت اسلامی در زمان پیامبر را نام برده و شیوه تأمین و توزیع هر یک از آن ها را ذکر کنید.

پاسخ: غنائم جنگی، زکات و جزیه که از پیروان سایر ادیان می گرفتند.

۵- مآخذی را که در این درس به آن ها استناد شده است، فهرست و در دو بخش منابع و تحقیقات طبقه بندی نمایید.

پاسخ: منابع: قرآن، نهج البلاغه
تحقیقات: تاریخ اسلام،‌ آربری، علم در اسلام

همچنین بخوانید : جواب درس ۲ تاریخ یازدهم انسانی

✅ اگر سوالی در رابطه با جواب پرسش های نمونه و فعالیت های درس ۴ چهارم کتاب تاریخ انسانی یازدهم دارید آن را از قسمت دیدگاه بپرسید. همچنین جهت مشاهده گام به گام سایر درس های کتاب کافیست شماره درس را به همراه عبارت ماگرتا در گوگل جست و جو کنید.