زندگینامه شمس الدین محمد ، ملقب به حافظ شیرازی – شاعر گرانقدر ایرانی

خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین حافظ شیرازی ،معروف به لسان‌الغیب ، شاعر بزرگ قرن هشتم (از  قرن 14 میلادی). می باشد و یکی از معروف ترین شعرای قرن محسوب می شود. در ادامه به تشریح زندگینامه این شاعر بزرگ ایرانی میپردازیم. با ماگرتا همراه باشید.

شمس الدین محمد حافظ ملقب به خواجه حافظ شیرازی و مشهور به لسان الغیب از مشهورترین شعرای تاریخ ایران زمین است. پدرش بهاءالدین نام داشت، بازرگان بود و اهل اصفهان و مادرش اهل کازرون بود و در دوره سلطنت اتابکان فارس از اصفهان به شیراز مهاجرت کرده است.

با وجود شهرت والای این شاعران گران مایه در خصوص دوران زندگی حافظ بویژه زمان به دنیا آمدن او اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی در حدود سال 726 ه.ق در شهر شیراز به دنیا آمد است.

حافظ از دوران طفولیت به مکتب و مدرسه روی آورد. او برای سپری نمودن علوم و معلومات معمول زمان خویش به محضر علما و فضلای زادگاهش شتافت و از این بزرگان به ویژه قوام الدین عبدا… بهره ها گرفت.

حافظ شیرازی در دوران جوانی بر تمام علوم مذهبی و ادبی روزگار خود تسلط یافت. او هنوز دهه بیست زندگی خود را سپری ننموده بود که به یکی از مشاهیر علم و ادب دیار خود تبدیل شد. او در این دوران علاوه بر داشتن دانش عمیق علمی و ادبی، قرآن را نیز کامل از حفظ داشت و به همین جهت تخلص حافظ بر او نهادند.

حافظ به زبان عربی یعنی نگه دارنده و به کسی گفته می‌شود که بتواند قرآن را از حفظ بخواند.

دوران جوانی حافظ مصادف با افول سلسله محلی اتابکان فارس و اکثریت شهر های مهم آن زمان به تصرف خاندان اینجو در آمده بود. خواجه حافظ که در همان دوره به شهرت والایی دست یافته بود، مورد توجه امرای اینجو قرار گرفت و بعد از راه یافتن به دربار آنان به مقامی بزرگ نزد شاه شیخ جمال الدین ابواسحاق حاکم فارس دست یافت.

دوره حکومت شاه ابواسحاق اینجو توأم با عدالت و انصاف بود و این امیر دانشمند و ادب دوست در دوره حکمرانی خود که از سال ۷۴۲ تا ۷۵۴ ه.ق بطول انجامید در عمرانی و آبادانی فارس، همچنین آسایش و امنیت مردم این ایالت به ویژه شیراز کوشید.

همچنین شغل اصلی حافظ شاعری نبوده و امرار معاش او از طریق شغلی دیگر (احتمالاً دیوانی) تأمین می شده است.

ازدواج حافظ می بایستی در سال های 744 و 745 ق در زمان پادشاهی شیخ ابواسحاق و وزارت حاجی قوام صورت گرفته باشد

زیرا او در یکی از غزلیات خود صریحاً به حاجی قوام اشاره می کند و از سرو زیبای خود در خانه. در اوایل سلطنت شاه شیخ هنگامی که حافظ 27 یا 28 ساله است با یار نمکین 14 ساله اش ازدواج می کند

درگذشت همسر و پسرش

او فقط یک بار ازدواج می کند و پس از درگذشت همسر دیگر ازدواج نمی کند

همسر حافظ می بایستی در همان سال های اول ازدواج پسری به دنیا آورده باشد که تنها فرزند حافظ است و او هم در عنفوان جوانی در راه سفر نیمه کاره به هند همراه پدر، وفات می یابد

 دیوان کلیات حافظ شامل غزلیات(500 تا)، چند قصیده، رباعی و دو مثنوی کوتاه به نامهای «آهوی وحشی» و «ساقی نامه» است.

بیش از دویست سال از اوّلین چاپ رسمی این دیوان گذشته‌است، که در فاصله ۱۲۰۰ تا ۱۲۰۶ ه. ق. در کلکته صورت گرفت.

تا الان بیشتر از 400 مرتبه به شکل های گوناگون به زیان های فارسی و دیگر زبان ها ترجمه و چاپ شده. گونه های مختلفی از دیوان حافظ با واژه های گوناگون در کشورهایی مانند ایران و ترکیه و پاکستان و کشورهای غربی وجود دارد.

نکته مهم درباره دیوان حافظ فال گرفتن از آن است که از دیرباز متداول بوده است و چون در هر غزل از دیوان حافظ می توان بیتی را مناسب با حالِ فال گیرنده یافت، به او لقب «لسان الغیب» داده اند.

حافظ به همراه سعدی، فردوسی و مولانا چهار رکن اصلی شعر و ادبیات فارسی را شکل داده اند. تبحر حافظ در سرودن غزل بوده و با ترکیب اسلوب و شیوه شعرای پیشین خود سبکی را بنیان نهاده که اگر چه پیرو سبک عراقی است اما با تمایز ویژه به نام خود او شهرت دارد.

برخی از حافظ پژوهان شعر او را پایه گذار سبک هندی می دانند که ویژگی اصلی آن استقلال نسبی ابیات یک غزل است (حافظ نامه، خرمشاهی). دیوان او مشتمل بر حدود 500 غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی است. با این حال عمده شهرت وی در سرودن غزل است. مضامین غزلیات او عمدتاً متاثر از تالمات روحی، اعتقادات مذهبی و شخصی، اخلاق، عشق و تحت تاثیر وقایع سیاسی و حوادث اجتماعی عصر خود است.

برخی از مهم ترین ابعاد هنری در شعر حافظ عبارتند از: 

1. رمز پردازی و حضور سمبولیسم غنی

رمز پردازی و حضور سمبولیسم شعر حافظ را خانه راز کرده است و بدان وجوه گوناگون بخشیده است. شعر وی بیش از هر چیز به آینه ای می ماند که صورت مخاطبانش را در خود می نمایاند، و این موضوع به دلیل حضور سرشار نمادها و سمبول هایی است که حافظ در اشعارش آفریده است و یا به سمبولهای موجود در سنت شعر فارسی روحی حافظانه دمیده است. 
چنان که در بیت زیر “شب تاریک” و “گرداب هایل” و . . . را می توان به وجوه گوناگون عرفانی، اجتماعی و شخصی تفسیر و تأویل کرد: 
شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل 
کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها 

2. رعایت دقیق و ظریف تناسبات هنری در فضای کلی ادبیات

این تناسبات که در لفظ قدما (البته در معنایی محدودتر) “مراعات النظیر” نامیده می شد، در شعر حافظ از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. 

به روابط حاکم بر اجزاء این ادبیات دقت کنید: 

ز شوق نرگس مست بلند بالایی 
چو لاله با قدح افتاده بر لب جویم 
شدم فسانه به سرگشتگی که ابروی دوست 
کشیده در خم چوگان خویش، چون گویم 

3-لحن مناسب و شور افکن شاعر در آغاز شعرها

ادبیات شروع هر غزل قابل تأمل و درنگ است. به اقتضای موضوع و مضمون، شاعر بزرگ لحنی خاص را برای شروع غزلهای خود در نظر می گیرد، این لحنها گاه حماسی و شورآفرین است و گاه رندانه و طنزآمیز و زمانی نیز حسرتبار و اندوهگین. 

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم 
فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم 

*** 

من و انکار شراب این چه حکابت باشد 
غالباً این قدرم عقل و کفایت باشد 

*** 

ما آزموده ایم در این شهر بخت خویش 
باید برون کشید از این ورطه رخت خویش 

4. طنز

زبان رندانه شعر حافظ به طنز تکیه کرده است. طنز ظرفیت بیانی شعر او را تا سر حد امکان گسترش داده و بدان شور و حیاتی عمیق بخشیده است. حافظ به مدد طنز، به بیان ناگفته ها در عین ظرافت و گزندگی پرداخته و نوش و نیش را در کنار هم گرد آورده است. 
پادشاه و محتسب و زاهد ریاکار، و حتی خود شاعر در آماج طعن و طنز شعرهای او هستند: 

فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا داد 
که می حرام، ولی به ز مال او قافست 

باده با محتسب شهر ننوشی زنهار 
بخورد باده ات و سنگ به جام اندازد 

5. ایهام و ابهام 

شعر حافظ، شعر ایهام و ابهام است، ابهام شعر حافظ لذت بخش و رازناک است. 
نقش موثر ایهام در شعر حافظ را می توان از چند نظر تفسیر کرد: 
اول، آن که حافظ به اقتضای هنرمندی و شاعریش می کوشیده است تا شعر خود را به ناب ترین حالت ممکن صورت بخشد و از آنجا که ابهام جزء لاینفک شعر ناب محسوب می شود، حافظ از بیشترین سود و بهره را از آن برده است. 
دوم آن که زمان پرفتنه حافظ، از ظاهر معترض زبانی خاص طلب می کرد؛ زبانی که قابل تفسیر به مواضع مختلف باشد و شاعر با رویکردی که به ایهام و سمبول و طنز داشت، توانست چنین زبان شگفت انگیزی را ابداع کند؛ زبانی که هم قابلیت بیان ناگفته ها را داشت و هم سراینده اش را از فتنه های زمان در امان می داشت. 

سوم آن که در سنن عرفانی آشکار کردن اسرار ناپسند شمرده می شود و شاعر و عارف متفکر، مجبور به آموختن زبان رمز است و راز آموزی عارفانه زبانی خاص دارد. از آن جا که حافظ شاعری با تعلقات عمیق عرفانی است، بی ربط نیست که از ایهام به عالیترین شکلش بهره بگیرد: 

دی می شد و گفتم صنما عهد به جای آر 
گفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیست 

ایهام در کلمه “عهد” به معنای “زمانه” و “پیمان” 

دل دادمش به مژده و خجلت همی برم 
زبن نقد قلب خویش که کردم نثار دوست 

ایهام در ترکیب “نقد قلب” به معنای “نقد دل” و “سکه قلابی” 

عمرتان باد و مرادهای ساقیان بزم جم 
گر چه جام ما نشد پر می به دوران شما 

ایهام در کلمه “دوران” به معنای “عهد و دوره” و “دورگردانی ساغر” 

تفکر حافظ عمیق و زنده پویا و ریشه دار و در خروشی حماسی است. شعر حافظ بیت الغزل معرفت است. 

وفات حافظ شیرازی به گفته محمد گلندام ، جامع دیوان حافظ پس از مرگش اینگونه است

به سال با و صاد و ذال ابجد           به سوی جنت اعلی روان شد

به خاک پاک او چون بر گذشتم       ز روز هجرت میمون احمد

فرید عهد شمس الدین محمد          نگه کردم صفا و نور مرقد

بر اساس این ماده تاریخ وفات حافظ در سال 769 – 792 هجری – است .

از تاریخ نوشته های جهانگردانی که به ایران و سپس به شیراز آمده و مزار حافظ را دیده اند، چنین بر میاید که او را در محلی به نام مصلی  به خاک سپردند. احتمالا حافظ به این محل توجهی خاص داشته ، زیرا بارها از آن یاد کرده است.

بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت        کنار آب رکناباد و گلگشت مصلی را

نکته دیگری که باید از ان یاد کرد مطلبی است که فصیح خوافی آورده و آن این است که حافظ را در محلی به نام کت  به خاک سپرده اند.

آرامگاه وی در شهر شیراز و در حافظیه و فضایی زیبا و باغ مانند می باشد و در حال حاضر این مکان به جاذبه گردشگری تبدیل شده و خیلی از طرفداران شعرهای حافظ را از همه جای جهان به آنجا می کشاند.

اصولا ایرانی ها از کلمه زیارت حافظ استفاده میکنند و کلمه زیارت بیشتر برای مکان های مقدس می باشد این نشان می دهد که حافظ در نظر ایرانی ها چقدر بزرگ می باشد. برخی به آداب خاصی مانند در آوردن کفش کنار مزار حافظ و با وضو رفتن به آنجا اهمیت میدهند در کل نمادی از عشق درست و راستین و مکانی عارفانه است.

همچنین مطالب زیر را نیز بخوانید:

بیوگرافی مرحوم بهنام صفوی خواننده خوش صدای پاپ + علت درگذشت

زندگینامه مهران مدیری – بازیگر، کارگردان، مجری و خواننده ایرانی

بیوگرافی داوران برنامه استعدادیابی « عصر جدید »

پیشنهاد تیم تحریریه