زندگینامه آیت الله بهجت: آثار علمی و جایگاه فقهی او در جهان تشیع

آیت الله محمدتقی بهجت فومنی، یکی از بزرگ‌ترین عالمان و عارفان معاصر شیعه، نمونه‌ای درخشان از زندگی سراسر تقوا، عرفان و عمل به آموزه‌های دینی بود. او با ساده‌زیستی، عبادت خالصانه و تربیت شاگردان فراوان، تأثیر ژرفی بر جامعه دینی ایران و جهان تشیع گذاشت.

زندگی آیت الله بهجت نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با اخلاص و پایبندی به ارزش‌های دینی، هم در عرصه علمی و هم در میدان اخلاق و معنویت به الگویی الهام‌بخش برای نسل‌ها تبدیل شد. آثار معنوی و کلمات حکیمانه ایشان همچنان برای عاشقان معرفت و حقیقت راهگشا است. در ادامه در بخش زندگینامه ماگرتا همراه ما باشید.

باکس پروفایل (مشخصات فردی و علمی)

عنوان	اطلاعات
نام کامل	آیت‌الله العظمی محمدتقی بهجت فومنی
تولد	فومن، گیلان (دههٔ ۱۲۹۰ خورشیدی)
وفات	قم، دههٔ ۱۳۸۰ خورشیدی؛ خاکسپاری در حرم حضرت معصومه (س)
جایگاه علمی	مرجع تقلید، استاد فقه و اصول، صاحب رسالهٔ عملیه
دوره‌های تحصیل	رشت، کربلا و نجف (دورهٔ عالی)، سپس قم
استادان برجسته	از اعلام بزرگِ نجف و قم؛ در فقه و اصول نزد فقهای طراز اولِ قرن چهاردهم هجری
حوزه‌های اهتمام	فقه و اصول، اخلاق و سیر و سلوک، مراقبات عبادی، آداب نماز
مهم‌ترین آثار	رسالهٔ عملیه (توضیح‌المسائل)، حاشیه‌ها و تقریرات بر متونِ فقهی، مجموعهٔ گفتارهای اخلاقی گردآوری‌شده توسط شاگردان
شاگردان و مخاطبان	طیف گسترده‌ای از طلابِ قم و نجف؛ نمازگزارانِ مسجد فاطمیهٔ قم؛ عموم مردم از طریق جلساتِ پرسش و پاسخ

کودکی و خانواده

ریشه‌ها در شمالِ سبز

خانوادهٔ آیت‌الله بهجت از طبقهٔ مذهبی و معتمدِ شهرِ فومن بودند؛ فرهنگی آمیخته با ساده‌زیستی، همسایگیِ گرم و احترام به اهل علم. این بسترِ خانوادگی، از کودکی در او نوعی «انسِ طبیعی» با مسجد، قرآن و مجالسِ وعظ پدید آورد. اقلیمِ بارانیِ گیلان و معاشرت‌های نزدیکِ محلی، نوعی نگاهِ مهربان و درعین‌حال استوار در شخصیت او کاشت؛ نگاهی که سال‌ها بعد در شیوهٔ امر به معروف و نهی از منکرِ نرم و بی‌هیاهویش دیده شد.

نخستین مشقِ دیانت

خواندنِ قرآن و کُتُب سادهٔ دینی از خانه و مکتب‌خانه آغاز شد. آنچه خانواده به او آموختند بیش از «دانستن» بود: «مراقبت» از نماز، صداقتِ گفتار، پرهیز از لقمهٔ شبهه‌ناک و احترام به بزرگ‌ترها. این صورت‌بندیِ اخلاقی، بعدتر به «هندسهٔ سلوک» در نگاهِ او بدل شد: هر عبادتی باید بر ستونِ تقوا و پاکیزگیِ درون استوار باشد.

حساسیت نسبت به حق‌الناس

از روایت‌های نزدیکان برمی‌آید که در همان کودکی، نسبت به ناحق‌شدنِ حقِ دیگری حساس بود؛ اگر در بازی یا معاملهٔ کودکانه خطایی رخ می‌داد، تا رضایت نگرفته بود، آرام نمی‌گرفت. این حساسیت، در جوانی به اصلِ «ردّ مظالم» و احتیاط در مسائل مالیِ طلبگی و وجوهات تبدیل شد.

میل به علم

در کنار تهذیب، میل به «فهمِ دلیلِ حکم» در او زود بیدار شد: چرا فلان عبادت این‌گونه است؟ چگونه می‌توان به یقینِ آرام‌بخش رسید؟ چنین پرسش‌هایی او را به‌سوی حوزه و استادانِ بزرگ کشاند؛ مسیری که از مدارسِ رشت آغاز شد و به عتباتِ عالیات رسید.

تحصیلات و علاقه به علم

رشت؛ پایه‌های ادبیات و منطق

ورود به مدرسهٔ علمیه در رشت، یعنی آشنایی جدی با صرف و نحو، منطق، بلاغت و سپس فقه و اصولِ مقدماتی. آیت‌الله بهجت از همان آغاز، به «متن‌خوانیِ دقیق» و «حاشیه‌نویسیِ منظم» شهره شد؛ دفترهایی که بعدها دستمایهٔ تقریراتِ درس و نشانگرِ روشِ اندیشیدنِ او بود.

عتبات؛ کربلا و نجفِ علوم

حرکت به‌سوی عتبات، گامی طبیعی برای طلبه‌های مستعد بود. در کربلا و نجف، محضرِ فقیهانِ برجسته را درک کرد و در درس‌های خارج فقه و اصول شرکت جُست. فضای علمی نجف—با سنتِ پرسشِ جسورانه و استدلالِ سخت‌گیرانه—با روحیهٔ او هم‌خوان بود: شنیدنِ آرام، فکرکردنِ عمیق و پاسخ‌دادنِ کوتاه.

قم؛ تکمیلِ حلقه

پس از سال‌ها تلمذ، تداومِ مسیر در قم، هم‌زمان با شکوفاییِ حوزهٔ این شهر، حلقهٔ استادان و هم‌بحث‌های او را کامل کرد. حضور در درس‌های مراجعِ طراز اول و مباحثه با هم‌دوره‌ها، از او طلبه‌ای ساخت که هم به «جزئیاتِ متن» وفادار است و هم به «افقِ فقه» می‌اندیشد.

علاقهٔ ویژه: فقه، اصول و اخلاق

اگرچه عمقِ اصلیِ کارِ علمی او فقه و اصول است، اما علاقه‌اش به اخلاق و عرفانِ عملی—نه به معنای شرحِ ذوقی، بلکه به مفهومِ «برنامهٔ زندگی»—بر درس و بحث‌هایش سایه افکند. از همین‌رو در کنار مباحثِ پیچیدهٔ استنباطی، همواره «تمرین‌های سلوکی» را به مخاطبان یادآور می‌شد: مراقبه، محاسبهٔ نفس، قرائت قرآن با تدبر و نماز با حضور قلب. 📿

شروع فعالیت حرفه‌ای

کرسی درس و حلقهٔ شاگردان

ورود به تدریسِ سطوح عالی و سپس درسِ خارج، او را از «طالبِ عمیق» به «معلمِ دقیق» بدل کرد. شیوهٔ درسش به ایجاز مشهور بود: به‌جای سخنِ طولانی، بر «گلوگاهِ استدلال» تمرکز می‌کرد؛ همان جایی که حکمِ فقهی از دلِ اصول بیرون می‌آید و معارضات پاسخ می‌گیرد.

رسالهٔ عملیه و پاسخ به استفتائات

با تثبیت جایگاه علمی، «رسالهٔ عملیه» و مجموعهٔ «جامع‌المسائل» منتشر شد و بابِ استفتائات گشوده ماند. پاسخ‌های او غالباً مختصر، روشن و همراه با «روحِ احتیاط» بود؛ روحی که در مسائلی با آثارِ اجتماعی و مالی، پررنگ‌تر تجلی می‌کرد.

امامت جماعت و «حوزهٔ عمومی»

نماز جماعتِ روزانه—در مسجدی ساده اما پرمراجعه در قم—عملاً پایگاه «حوزهٔ عمومی» او شد: مردمانی از طبقاتِ مختلف، با دغدغه‌های دینی و دنیوی، می‌آمدند، نماز می‌خواندند و از چند جملهٔ اخلاقیِ کوتاه بهره می‌بردند. این «مدیریتِ معنویِ کوتاه‌مدت» را می‌توان ابتکاری دانست برای رساندنِ پیام به دل‌های مشغولِ زندگیِ شهری.

مرجعیتِ آرام

مرجعیت در منظومهٔ فکری آیت‌الله بهجت «منصبِ خدمت» بود، نه مقامِ تفاخر. او از رسانه‌ای‌شدنِ بی‌مورد پرهیز داشت، سخنگوییِ رسمی نداشت و دفترش را به «کارِ آرام و پیوسته» عادت داده بود؛ الگویی که به‌ویژه در دهه‌های پایانی عمر، چهره‌ای متمایز از او ساخت.

مسیر شهرت و محبوبیت

محبوبیتِ بی‌تبلیغ

نام آیت‌الله بهجت نه با بیلبوردها، که با «نقلِ دهان به دهان» مشهور شد. نمازگزاران، طلاب، بازاریان، دانشجویان و خانواده‌ها تجربهٔ خود از «ساده‌گوییِ عمیق» او را برای هم روایت می‌کردند. این اعتمادِ اجتماعی، سرمایه‌ای شد که حتی پس از وفات نیز در قالبِ خاطرات و مجموعه‌های گفتار ادامه یافت.

چهرهٔ رسانه‌ای ناخواسته

با گسترش رسانه‌های نو، بخش‌هایی از سخنان او—اغلب یک یا دو جملهٔ کوتاه—دست‌به‌دست شد. بر خلاف بسیاری که با قطعه‌گویه‌های احساسی شناخته می‌شوند، گزاره‌های او «قابلِ عمل» و «پیوسته» بود: «نماز اول وقت را از دست ندهید»، «از حرام‌ها پرهیز کنید، مستحبات خودبه‌خود راه باز می‌کنند». همین «کارآمدیِ عملی» محبوبیت را افزون کرد.

سوگواریِ جمعی

درگذشت او، موجِ کم‌نظیری از حضور مردمی را در قم برانگیخت. سوگواری‌ها نشان داد که پیوندِ عاطفیِ جامعهٔ مؤمنان با او تنها از جنسِ «اعجابِ علمی» نبود؛ مردم «اثرِ زیسته» را در زندگیشان حس کرده بودند.

محبوبیت در نسل جوان

نسلِ جوانِ مذهبی به او اقبال داشت، چون نسخهٔ «سهل و ممتنع» می‌داد: اعمالِ اندک اما مستمر، مراقبت از دل، و در عینِ تهجد، شادمانیِ مؤمنانه. همین «دینِ زیستنی» در عالمِ پرشتابِ امروز جذاب است. 🙂

آثار فکری شاخص (گزیدهٔ تحلیلی)

رسالهٔ عملیه (توضیح‌المسائل)

بیانِ احکام مبتلابه با زبانی منظم و ساده؛ مزیتِ روشِ او «انسجامِ احتیاط» است—به‌ویژه در مباحثِ مالی و حقوقی—که در عمل، به کاهشِ نزاع‌ها و ابهام‌ها کمک می‌کند. رساله، در کنار پاسخ‌های استفتائی، نقشهٔ عملیِ زندگی دینیِ پیروان اوست.

حاشیه‌ها و تقریرات بر متون فقهی

نوشتارهای حاشیه‌ای بر «عروة الوثقی» و دیگر متونِ مادرِ فقه، نقطه‌نظرهای استدلالیِ او را ثبت می‌کند: چه در تعیینِ صغریات (مصداق‌ها) و چه در برخورد با اصولِ عملیه. قوتِ کار در «توازنِ اصول و احتیاط» است؛ نه سخت‌گیریِ ناموجه، نه تساهلِ بی‌ضابطه.

جامع‌المسائل (استفتائات)

مجموعه‌ای از پرسش‌های روزمره تا مسائل پیچیدهٔ اقتصادی و پزشکی. امتیازِ روش: بازگشتِ مکرر به «کلّیاتِ شریعت»—حفظِ نفس، مال، ناموس، دین و عقل—و ترجمهٔ آن‌ها به حکم‌های عینی و روشن.

مجموعهٔ گفتارهای اخلاقی

گزاره‌هایی کوتاه اما منسجم دربارهٔ نماز، دعا، حضور قلب، تلقینِ ذکر، حق‌الناس، حجابِ دل و آدابِ زیارت. ارزشِ این گفتارها در «عمل‌پذیری» است؛ به‌جای اصطلاح‌پردازیِ عرفانی، فهرستی از تمرین‌ها و مراقباتِ روزانه ارائه می‌شود. 📚

تحلیل «نقش‌های ماندگار» (کارکردهای پایدار در زیست دینی)

فقیه مُحتاط

در جهانِ مسئله‌های نو، احتیاطِ روشمند، نقشِ سپر را دارد. او با همین نقش، از شتاب‌زدگی در صدور حکم دربارهٔ پدیده‌های جدید—به‌ویژه در اقتصاد و پزشکی—پرهیز می‌داد و به «تحقیقِ موضوع» دعوت می‌کرد: «حکم تابعِ موضوعِ محقق است.»

مرشدِ اخلاقِ ساده

نقشِ دوم، «مرشدِ سلوکِ ساده» است: به‌جای نسخه‌های پیچیده، ورزشِ قلب را تجویز می‌کرد—نمازِ اول وقت، ترکِ معصیت و ذکرِ مستمر. در این الگو، سیر و سلوک نه امری استثنایی، بلکه «انضباطِ عاطفیِ روزانه» است.

امام جماعتِ مردم‌دار

نماز جماعتِ روزانه، محفلی بود برای لمسِ زندگیِ مردم: طلبه، بازاری، کارمند، دانشجو. در این نقش، او دین را به میدانِ واقعیت آورد: پاسخ به سؤال‌های مبتلابه، دلجویی از رنج‌ها، و دعوت به امید.

مرجعِ بی‌حاشیه

نقشِ چهارم، «مرجعِ آرام» است؛ بی‌هیاهو، بی‌حاشیه، بدون شبکه‌سازیِ رسانه‌ای. این نقش، در روزگاری که دینی‌بودن گاه با مناسکِ نمایشی سنجیده می‌شود، خودْ یک بیانیه بود.

سبک سلوک و تدریس

ایجازِ استدلالی

کلاس‌هایش کوتاه و فشرده بود. به‌جای شرح‌های طولانی، روی «نقطهٔ عزیمتِ حکم» مکث می‌کرد و با چند جمله، مسیرِ استنباط را روشن می‌ساخت. در اخلاق نیز، همین ایجاز را رعایت می‌کرد: «اگر ترکِ معصیت کنید، راه‌ها باز می‌شود.»

اولویت‌بندیِ تکالیف

اصلِ مشهورِ او—«ترکِ معصیت، مقدّم بر مستحبات»—نظامِ اولویت‌ها را شفاف می‌کند. به‌جای تکثیر عمل‌های مستحبیِ بدونِ اثر، بر پاک‌سازیِ دل و زبان و لقمه تأکید می‌کرد؛ چراکه «ظرف ناپاک، نوشیدنیِ ناب را تباه می‌کند.»

پیوندِ فقه و اخلاق

در روش او، فقه و اخلاق دو جادهٔ موازی نیستند؛ اخلاق «فضای تنفسی» فقه است و فقه «قانونِ حرکت» اخلاق. از این‌رو، عمل فقهیِ بی‌روح را برنمی‌تافت و اخلاقِ بی‌قانون را لغزش‌گاه می‌دانست.

تربیتِ آرام و مستمر

نه فریاد می‌زد، نه بر رقابت‌های بی‌ثمر صحّه می‌گذاشت. تربیت در قاموسِ او یعنی «عادت‌های کوچکِ خوب، هر روز». همین استمرار، به‌مرور، سلوک را از «برنامهٔ مقطعی» به «سبک زندگی» بدل می‌کرد. 🙂

زندگی شخصی

ساده‌زیستی و نظم

خانه و زندگی او متناسب با شأنِ طلبگی بود: ساده، مرتب، بی‌زَر و زیور. نظمی که در درس و بحث می‌دید، در چینشِ روزانهٔ زندگی هم جاری بود: ساعتِ عبادت، درس، پاسخ به مراجعات و استراحت.

خانواده و حُسن معاشرت

اهلِ خانواده از حسنِ خلق و رعایتِ ظرافت‌های زندگیِ مشترک گفته‌اند: توجه به تربیتِ دینیِ فرزندان، احترام به همسر و خویشان، و مراقبت از اینکه «نزدیکان نخستین حلقهٔ مخاطبانِ اخلاق» هستند.

خلوت با قرآن و دعا

اوقاتِ خلوت با قرآن، دعاهای مأثور و اذکارِ کوتاه، ستونِ عاطفیِ زندگیِ شخصی بود. او دعا را نه آیینی تشریفاتی که «تنظیم‌کنندهٔ احوال» می‌دانست؛ راهی برای بازگرداندنِ دل به مدارِ اطمینان. 🕊️

حواشی و چالش‌ها

پرهیز از سیاست‌ورزی

در دوره‌هایی که مناسباتِ سیاسی داغ بود، او به «وظیفهٔ شرعی» متذکر می‌شد اما از ورودِ مستقیم به مجادلاتِ جناحی پرهیز داشت. این پرهیز، گاه با انتقادِ برخی مواجه می‌شد، اما او حفظِ «حرمتِ منبرِ دین» را اولی می‌دانست.

نسبت با رسانه

در سال‌های آخر، گسترشِ رسانه‌ها باعث شد سخنانِ کوتاهش گسترده منتشر شود؛ برخی گزاره‌ها بدونِ زمینه نقل شد و سوءبرداشت‌هایی پدید آمد. دفترِ ایشان و شاگردان کوشیدند با تدوینِ منقّح، نسبتِ سخن و زمینه را روشن کنند.

کرامت‌محوری یا تکلیف‌محوری؟

روایت‌هایی از «کرامات» دربارهٔ او در میانِ مردم رایج است؛ او خود چنین روایت‌ها را محور نمی‌کرد و همواره بر «تکلیف» تکیه داشت: «اگر وظیفه را انجام دهیم، آنچه خیرِ ماست رخ می‌دهد—چه ببینیم و چه نبینیم.»

جوایز و افتخارات

علمی–حوزوی

• جایگاه مرجعیت و اقبالِ گستردهٔ مقلدان در ایران و خارج از کشور.
• کرسی‌های پرمراجعهٔ درس و حلقه‌های مباحثهٔ مستمر در قم.
• نفوذِ روشِ احتیاطی و اخلاق‌پایه در آموزشِ فقهیِ نسلِ بعد.

اجتماعی–فرهنگی

• تشییعِ باشکوه و تکریم‌های عمومی پس از وفات؛ نام‌گذاریِ اماکن و مؤسسات به نام ایشان.
• رواجِ ادبیاتِ اخلاقیِ «کوتاه و کارآمد» در میانِ جوانان و خانواده‌ها.

تأثیرگذاری و میراث

بازتعریفِ «سلوکِ قابلِ عمل»

آیت‌الله بهجت سلوک را از آسمانِ دشوارِ اصطلاحات به زمینِ زندگی آورد: نمازِ اول وقت، ترکِ حرام، صداقتِ گفتار، پرهیز از ظلمِ مالی، و ذکرِ کوتاهِ مستمر. این نسخه به‌دلیلِ سادگی، ماندگار شد.

پیوندِ مردم و مرجع

با نماز جماعت و جلساتِ کوتاهِ پرسش و پاسخ، فاصلهٔ «مرجع» و «مردم» کم شد. مردم احساس می‌کردند می‌توانند بی‌تشریفات به مرجعِ خود دسترسی داشته باشند و پاسخِ ساده و راهگشا بگیرند.

مدرسهٔ احتیاطِ روشن

میراثِ فقهیِ او «احتیاطِ روشن» است؛ یعنی احتیاطی که از ندانستن نمی‌آید، از دانستن می‌آید. این مدرسه، در مواجهه با مسائلِ نو، راهِ مطمئنی پیشِ پای فقیهانِ جوان می‌گذارد: تحقیقِ موضوع، پرهیز از شتاب، رعایتِ حقوقِ مردم.

الهام برای نسل‌ها

برای بسیاری از طلاب و مؤمنان، او نمادِ «دینِ بی‌ادعا» و «تقوای به‌دور از نمایش» است. الهامی که در خانه‌های ساده، نمازهای اول وقت و لبخندهای صبورانه تکرار می‌شود. ✨

جدول جامع آثار (کتاب‌ها، تقریرات، مجموعه‌ها)

نوع اثر	عنوان/محور	وضعیت	توضیح محتوایی
رسالهٔ عملیه	توضیح‌المسائل آیت‌الله بهجت	تألیف/تنقیح	احکام مبتلابه با رویکردِ احتیاطِ روشن؛ بازتابِ فتوای رسمی
استفتائات	جامع‌المسائل	گردآوری‌شده از پاسخ‌ها	پرسش‌های فقهی از عبادات تا معاملات؛ دسته‌بندی موضوعی
حاشیهٔ فقهی	حاشیه بر «عروة الوثقی» و متون مادر	تعلیقات و حواشی	نکات استدلالی در ابواب عبادات و معاملات
تقریرات درس	فقه و اصول (دروس خارج)	نگارش شاگردان، با نظارت	ساختار استدلالیِ درس؛ ارائهٔ مبانی و فروع
اخلاق و سلوک	مجموعهٔ گفتارهای اخلاقی	تدوین شاگردان	محورهایی چون نماز، ذکر، حق‌الناس، مراقبه و محاسبهٔ نفس
آداب عبادت	پرتوی از اسرار نماز/آداب زیارت	گردآوری–بازنویسی	نکته‌های عملی برای حضور قلب و مراقبتِ زبان و لقمه

سؤالات متداول

۱) چرا آیت‌الله بهجت این‌قدر بر «نماز اول وقت» تأکید داشت؟
از نگاه او، نماز ستونِ رابطهٔ بنده و خداست؛ تنظیم‌کنندهٔ روز و دل. اول‌وقتیِ نماز، تمرینِ «ترجیحِ حق بر مشغله» است و اثرش در سایرِ اعمال سرریز می‌کند.

۲) منظور از «ترک معصیت مقدم بر مستحبات» چیست؟
یعنی پاک‌سازیِ ظرف مقدم بر افزودنِ نوشیدنی است: تا زبان، چشم و لقمه پاک نشود، تکثیرِ اعمالِ مستحبی اثرِ مطلوب ندارد.

۳) آیا ایشان به کرامات اعتقاد داشت؟
کرامت را نفی نمی‌کرد، اما آن را معیارِ دینداری نمی‌دانست. معیارْ تکلیف است: انجامِ واجبات، ترکِ محرمات و رعایتِ حقوقِ مردم.

۴) سبکِ تدریسِ او چه تفاوتی با دیگران داشت؟
ایجازِ استدلالی، تمرکز بر گلوگاهِ حکم و پیوندِ فقه با اخلاق. نتیجه، درسی موجز اما عمیق بود.

۵) مخاطبِ سخنان اخلاقی ایشان چه کسانی بودند؟
همه: از طالبِ علمی که بحثِ اصولی می‌خواند تا کارمند و بازاری و دانشجو. زبانِ سادهٔ توصیه‌ها، امکانِ عمل را برای عموم فراهم می‌کرد. 🙂

سخن پایانی

چهرهٔ آیت‌الله بهجت، جمعِ فقهِ دقیق و اخلاقِ عملی است. او مرجعِ بی‌حاشیه‌ای بود که دین را از سطحِ شعار به بافتِ زندگی آورد: نمازِ به‌موقع، لقمهٔ پاک، زبانِ مراقب و دلِ امیدوار. اگر بخواهیم روشِ او را در یک جمله خلاصه کنیم: «ساده اما پیوسته.»

نسبتِ او با زمانهٔ ما

در دورانِ سرعت و حواس‌پرتی، نسخهٔ «کم و مستمر» او راهی برای تمرکز و آرامش است. دین—اگر به زبانِ عملِ روزانه ترجمه شود—نه سنگینیِ اضافی، که سبک‌سازیِ روح می‌شود.

الهام برای فرد و جامعه

از فردی که می‌خواهد زندگیِ معنوی‌اش را سامان دهد تا جامعه‌ای که نیاز به اخلاقِ عمومی دارد، میراثِ او الهام‌بخش است: پاک‌سازیِ درون، رعایتِ حقِ مردم و امید به رحمت. 🧭

افقِ ماندگار

هر بار که اذان می‌گویند، نسخهٔ او تازه می‌شود: «اکنون وقتِ عبادت است.» هر بار که زبان به سخن می‌گشاییم، یادش می‌آید: «راست بگو، کم بگو، به‌موقع بگو.» این تکرارِ کوچک، میراثِ بزرگِ اوست. ✨

نظر شما چیه؟

• کدام توصیهٔ اخلاقیِ آیت‌الله بهجت برای شما عملی‌تر و اثرگذارتر بوده است؟
• به‌نظر شما «احتیاطِ روشن» در فقه چگونه می‌تواند مسائلِ جدید اقتصادی و پزشکی را مدیریت کند؟
• آیا الگوی «کم و مستمر» در تربیتِ دینیِ خانواده‌ها پاسخ‌گوست؟ چرا؟
• تجربهٔ شخصی شما از نمازِ اول وقت چیست و چه تغییری در خلق‌وخو و تمرکز ایجاد کرده است؟